Hoàn cảnh ra đời ca khúc "Biệt ly": Viết cho những cuộc chia tay trên sân ga buồn

VỀ NHẠC PHẨM "BIỆT LY"

• Tên ca khúc: Biệt ly
• Nhạc sĩ sáng tác: Doãn Mẫn
• Thể loại: Nhạc tiền chiến:
• Năm ra đời: 1939
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Kim Phụng, Lan Ngọc, Thùy Dung...

Ca khúc "Biệt ly" ra đời trong hoàn cảnh nào?

"Biệt ly" là ca khúc đầu tiên của tân nhạc Việt Nam, là ca khúc tiêu biểu nhất của âm nhạc thời tiền chiến. Có rất nhiều lời nhận định chung quan điểm: Biệt ly là ca khúc lãng mạn, đẹp đẽ và ca từ như một bài thơ. Cho dù ca khúc viết về nỗi chia ly buồn tan tác, nhưng lời nhạc vẫn có nét thơ mộng, ngọt ngào.

Với những người yêu nhạc vàng thì hầu như ai cũng biết một câu hát của nhạc sĩ Anh Bằng trong nhạc phẩm "Giọt buồn không tên": "Phòng trà nghỉ chân nghe Thái Thanh ca Biệt ly". Câu hát này đã quá đủ để thấy được sự nổi tiếng của "Biệt ly" suốt nhiều năm trời.

Nhạc sĩ Doãn Mẫn viết "Biệt ly" khi vừa 20 tuổi. Lúc sinh thời ông cũng đã có những chia sẻ rất sâu sắc về hoàn cảnh ra đời nhạc phẩm này. 

Nhạc sĩ Doãn Mẫn từng tâm sự: "Tôi viết Biệt ly khi vừa 20 tuổi. Hồi đó cha tôi làm việc trong ga Hàng Cỏ, Hà Nội. Nhà tôi ở gần ga nên tôi thường hay ra ga chơi. Trong những đi chơi đó đã chứng kiến nhiều cuộc chia tay đẫm nước mắt trên sân ga, nhất là những đôi trai gái yêu nhau nhưng vì hoàn cảnh mà phải ly biệt. Điều đó khơi dậy trong tôi nhiều cảm xúc và tôi có ý định sáng tác một bài hát về chủ đề chia tay".

Được biết, nhạc sĩ Doãn Mẫn định làm bài "Biệt ly" từ năm 1937, tức là năm ông bắt đầu sáng tác nhạc. Nhưng rồi có nhiều trường hợp khác cho nên ông lại viết về chủ đề khác. Mãi đến năm 1939, ông mới trở lại đề tài này. 

Lúc sinh thời, nhạc sĩ Doãn Mẫn cũng giải thích rất kỹ càng: Ông viết bài này không phải xuất phát từ tình cảm cá nhân, cũng không phải viết cho một mối tình nào cả. Doãn Mẫn viết "Biệt ly" trong hoàn cảnh chính quyền thực dân Pháp tuyển mộ nhiều người Việt sang Pháp làm thợ hoặc lính đánh thuê cho các thuộc địa khác của Pháp. Sân ga Hàng Cỏ bấy giờ sôi động hơn bao giờ hết, liên tục đưa đón tàu đi tàu về chuyên chở những chàng trai Việt lên đường tha hương. Người đi kẻ ở, buồn vô cùng. Đau xót vô cùng. Không khí chia ly không hẹn ngày trở về đã tác động mạnh đến tâm cảm vốn dạy dứt, nhạy cảm của chàng nhạc sĩ trẻ. 

Cùng thời điểm, cùng thế hệ với Doãn Mẫn, những thi sĩ nổi tiếng như Tế Hanh, Nguyễn Bính đã tỏ lòng thương cảm đối với sâu ga, bến tàu - nơi chứng kiến những cuộc chia ly không biết ngày trở lại:

"Sao nhà ga ấy sân ga ấy

Chỉ để cho lòng dấu biệt ly?

(Nguyễn Bính)

Tôi thấy thương những chiếc tàu

Ngàn đời không đủ sức đi mau"

(Tế Hanh)

Nhân vật "Em" trong ca khúc "Biệt ly" là ai?

Với một số nghệ sĩ, sau khi nhạc phẩm được phổ biến rộng rãi, trở thành thứ "huyền thoại" trong lòng công chúng thì họ thường thêm thắt ít nhiều, như vẽ ra mối tình này mối tình kia để tô điểm cho sự lãng mạn của mình. Nhưng Doãn Mẫn là trường hợp đặc biệt. Ông không theo cách đó.

Khi được hỏi về các hình mẫu phụ nữ trong một số nhạc phẩm của mình, ông thật thà: "tôi bịa ra đấy. Tất cả chỉ là chuyện... bịa". Ví như nhân vật "Em" trong nhạc phẩm "Biệt ly" cũng là trường hợp như vật. 

Nhạc phẩm "Biệt ly" viết bằng cảm nhận thật nhất của Doãn Mẫn về những cuộc chia ly đẫm lệ trên sân ga Hàng Cỏ năm nào. Đó là thứ cảm xúc mà bất kỳ ai chứng kiến cũng khó mà kìm lòng.

Ai là người thể hiện ca khúc "Biệt ly" hay nhất?

Theo như lời nhạc sĩ Doãn Mẫn, "Biệt ly" được công bố ở Hà Nội vào năm 1940. Người đầu tiên hát nhạc phẩm này là giọng ca tên Phụng (tác giả không nhớ rõ nghệ danh), nhà ở chợ Khâm Thiên. Khi ấy, cô Phụng là giọng ca rất được yêu mến. Cô đem nhạc phẩm này đến biểu diễn ở rạp chiếu phim. Và một phần khác "do anh em ở trường Bưởi làm ca cảnh, cho nên Biệt ly mới được phổ biến rộng rãi hơn".

Khi được hỏi, đến nay, ai người thể hiện "Biệt ly" hay nhất, nhạc sĩ Doãn Mẫn tỏ ra khá thận trọng. Ông trầm ngâm ít phút rồi chia sẻ, có một thời gian dài, "Biệt ly" không được lên sân khấu, nó chỉ được công diễn trở lại vào năm 1988. Và trong số các ca sĩ thể hiện mà ông trực tiếp được "thẩm" thì "có lẽ Lan Ngọc ở trong Nam và Thùy Dung ở ngoài Bắc là thể hiện được cái ý tình mà tôi muốn gửi gắm" (nhạc sĩ Doãn Mẫn chia sẻ trên báo Thanh Niên).

Nhạc sĩ Doãn Mẫn cùng từng than phiền rằng, nhiều người rủ nhau đi hát nhạc tiền chiến như một thứ "mốt", song không mấy quan tâm đến việc hát thế nào cho đúng. Và ông than thở: "Nhiều bài của tôi được phối khí lại mà tôi còn chẳng nhận ra. Làm mới, không có nghĩa là làm khác đi".

Vài lời diễn giải về ca từ của ca khúc "Biệt ly"

Có lẽ ai cũng sẽ cảm thấy buồn khi nghe tiếng còi tàu rời sân ga. Bởi vì nó báo hiệu giờ chia tay, bởi vì đoàn tàu khuất rồi nhưng tiếng còi thì vẫn còn văng vẳng, như hình bóng người thân còn mãi trong tâm tưởng. 

"Biệt ly nhớ nhung từ đây

Chiếc lá rơi theo heo may

Người về có hay

Biệt ly, sóng trên dòng sông

Ôi còi tàu như xé đôi lòng

Và mây trời nước trôi

Ngày tháng trôi cùng lướt trôi"

Đoạn đầu của nhạc phẩm không trực tiếp nhắc về nỗi buồn, chỉ mượn cảnh bày tỏ nỗi lòng "Chiếc lá rơi theo heo may"... Đó là lời hát để nói thay nỗi lòng người bước chân lên tàu đi xa, ngoái về tự hỏi: "Người có hay...?" Người về có hay biết rằng nỗi lòng người đi cũng buồn chẳng khác gì người ở lại, rơi giữa lưng chừng như chiếc lá lạc lõng trong buổi heo may.

Nhạc sĩ Doãn Mẫn đã đưa tiếng còi tàu vào ca khúc của mình. Ông ví nó như có thể xé đôi được cõi lòng, giống như Tế Hanh từng mô tả nó như là tiếng "rúc nghe rền rĩ": "Lâu lâu còi rúc nghe rền rĩ/ Lòng của người đi réo kể về...". 

Đặc biệt là vào những buổi chiều Đông đất trời u ám, tiếng nặng nề, thê lương của còi tàu, chỉ nghe thôi đã khiến người ta đủ sợ chia ly chứ đừng nói đến việc chứng kiến những cuộc chia ly thực sự. Biệt ly chia cách đôi người đến những nẻo đường không ai có thể biết trước, như là sóng trên sông, như là mây nước lướt trôi theo dòng thời gian miên viễn, vô định.

Đôi tình nhân bịn rịn nơi sân ga, người về u buồn, người đi nhớ thương, không ai biết khi nào mới được tái ngộ. Bởi vì ở thời điểm 80 năm trước, chia tay như vậy là ngàn xa biền biệt: "Mấy phút bên nhau rồi thôi/ Đến nay bóng em mờ khuất/ Người về u buồn khắp trời/ Người ra đi với ngàn nhớ thương"...

Đôi người chỉ gần nhau được vài phút trước khi đoàn tàu chầm chậm lăn bánh rời khỏi phố thị. Người cố ngoảnh mặt lại để nhìn bóng dáng người yêu đứng ở nơi sân ga buồn, trông thật nhỏ bé, lẻ loi. Cho đến khi bóng người hoàn toàn mờ khuất như tan vào hư vô, người trên tàu thở dài tự nhủ: "Xa cách, ta còn tìm đâu ngày vui"?

"Biệt ly" là nhạc phẩm đầu tiên của dòng nhạc tiền chiến, mang đầy đủ phẩm chất của nhạc tiền chiến. Trong nhạc phẩm này hiển hiện rất rõ nỗi buồn rất đẹp và rất thơ:

"Biệt ly ước bao đường tơ

Reo rắt trong muôn hương mơ

Thành sầu tiễn đưa

Biệt ly ước mong hoàng hôn

Êm đềm về ru ấm tâm hồn

Người yêu đương cách xa

Đành sống vui cùng gió sương".

Đôi nét về nhạc sĩ Doãn Mẫn

Nhạc sĩ Doãn Mẫn sinh ra trong gia đình công chức mê nhạc cổ, thích ca trù, chèo, tuồng, cải lương. Không gian âm nhạc ấy đã thấm dần vào sâu bên trong tâm trí của Doãn Mẫn từ nhỏ. Khi bước vào tuổi đôi mươi, Doãn Mẫn cùng Văn Châu, Lê Yên lập nhóm Tricea. Năm 1937, ông đã viết nhạc phẩm đầu tay "Tiếng hát đêm thu" do Văn Chung đặt lời. 

Những hứng khởi tuổi trẻ đã khiến Doãn Mẫn vừa trau dồi ngón đàn guitar vừa viết ra những nhạc khúc lãng mạn như: Gió thu, Một buổi chiều mơ, Bến yêu đương, Hương cố nhân, Nhạc chiều, Gió xuân... Nhưng có lẽ ghi dấu ấn mạnh nhất là nhạc phẩm "Biệt ly". Có lẽ do rất đề cao nhạc phẩm "Biệt ly" mà nhạc sĩ Phạm Duy từng nhận định: "Doãn Mẫn mới là người thành công nhất trong nhóm Trice". 

Xem thêm: Hoàn cảnh ra đời "Chiều mưa biên giới" và nỗi lòng của người lính lính trẻ