Bóng dáng mẹ hiền "nhớ thương con oán thù loài tàn hung" trong ca khúc "Nhớ người ra đi" của Phạm Duy

CA KHÚC "NHỚ NGƯỜI RA ĐI"

• Tên ca khúc: Nhờ người ra đi
• Nhạc sĩ sáng tác: Phạm Duy
• Năm ra đời: 1947
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Thải Thanh, Duy Khánh - Thanh Tuyền, Bạch Quyên

Ca khúc "Nhớ người ra đi" ra đời trong hoàn cảnh nào?

Có thể nói, nhạc sĩ Phạm Duy là người duy nhất được đồng hành xuyên suốt với tân nhạc Việt Nam, kể từ lúc thể loại này ra đời cho đến khi phát triển rực rỡ. Ông đã đóng góp nhiều sáng tác cho tân nhạc Việt Nam với nhiều thể loại từ nhạc cổ động, nhạc quê hương, nhạc tình ca, nhạc sinh viên, nhạc trẻ, nhạc cho tuổi thơ, nhạc ly hương... Và không thể không nhắc tới các ca khúc viết thời đi kháng chiến của Phạm Duy. 

Hầu hết các nhạc phẩm thời đi kháng chiến của ông đều rất giàu tình cảm, viết về những người dân chân chất, những bà mẹ chờ con, những người vợ trông chồng và những người hùng nông dân bỏ lại gia đình đi chống thực dân...

Những bài hát trước 1954 của Phạm Duy đều thấp thoáng hình dáng mẹ hiền và đều nhắc nhở về nỗi buồn, khắc khổ đau thương vì chiến chinh ly loạn. Có người mẹ đã lòa vì đợi con (Ngày trở về), có đau đớn nào hơn khi tự tay gói ghém cơ thể con không còn nguyên vẹn (Bà mẹ Gio Linh)... Và mong ngóng mỏi mỏi của mẹ trong ca khúc "Nhớ người ra đi".

Ca khúc "Nhớ người ra đi" được sáng tác năm 1947. Trong hồi ký của mình, Phạm Duy đã kể lại câu chuyện có thật xảy ra vào năm 1950: "Trong đợt lưu diễn ở miền Cao - Bắc - Lạng, một buổi nọ, sau ít màn trình diễn ca - vũ - kịch cho đồng bào thưởng thức, một 'bà mẹ quê' bước ra xin được hát tặng anh chị em trong đoàn văn nghệ một bài hát cổ truyền. Chúng tôi vỗ tay hoan nghênh. Bà mẹ đằng hắng, lấy giọng, rồi hát: Ai có nghe tiếng hát hành quân/ mà không nhớ thương người mẹ già...'. Tôi đứng lặng người. Đấy là bài 'Nhớ người ra đi' của tôi. Nhưng bây giờ nó không còn là... của tôi nữa. Nó đã là của quần chúng mất rồi! Tôi cảm động quá, muốn khóc òa lên...", (Hồi ký Phạm Duy - Tập II, Chương 17, năm 1989). 

Đến năm 2002, trong một chuyến về thăm quê hương, nhạc sĩ Phạm Duy được sử gia Lê Văn Lan (trong Ủy Ban Nghiên Cứu thực hiện dự án khôi phục thành Thăng Long cũ) tặng một món quà nhỏ nhưng lại mang giá trị lớn lao. Đó là video tape ghi lại phóng sự về một cụ bà tròn 100 tuổi ở một làng quê hẻo lánh (thôn Lập Chí, xã Minh Trí, huyện Sóc Sơn). Cụ bà có 2 người con đều hy sinh trinh chiến trường. Trong đoạn phim ngắn, cụ Nguyễn Thị Ngoan đã cất tiếng hát gần như trọn vẹn bài "Nhớ người ra đi" với lời nguyên bản, chính xác từng câu, từng chữ. Sau khi hát dứt bài dân ca kháng chiến đó, cụ bà còn ngân nga câu hát "Cầu cho đứa con trai, ở đâu đó con ơi, được vui" với giọng run run. Cụ bà bộc bạch: "Cứ mỗi lần nhớ thương con là tôi lại hát cái bài ấy, lòng thấy nguôi ngoai, cũng được an ủi phần nào".

Sau khi nghe xong đoạn phim này, Phạm Duy đã thốt lên: "Một bà cụ trăm tuổi đã thuộc và giữ mãi trong lòng bà bài hát của tôi trong suốt bao nhiêu năm. Quả thực không có phần thưởng nào quý báu hơn, làm cho tôi vui sướng hơn".

"Ai có nghe tiếng hát hành quân xa"

So với các ca khúc trước đó, "Nhớ người ra đi" không nhuốm màu bi thảm, đớn đau nhưng lại thật buồn:

"Ai có nghe tiếng hành quân xa

Mà không nhớ thương người mẹ già

Chờ con lúc đêm khuya

Người con đã ra đi, vì nước

.

Con bước đi khi trống làng dồn xa

Mẹ đưa mắt trông về ngọn cờ

Cầu cho đứa con trai

Ở đâu đó con ơi, được vui

.

Nhớ thương con oán thù loài tàn hung

Lúc xa nhau mong chờ ngày chiến thắng

Bóng dáng người hùng về ấm lũy tre xanh"

Ở phần đầu là những mong nhớ của bà mẹ dành cho đứa con trai nơi chiến trường xa. Ước nguyện của mẹ chỉ mong con được "vui" dẫu con vẫn đang hành quân chiến đấu hay đã không may đi xa... rồi. 

Vẫn là ca khúc kháng chiến, nhưng đã có một khoảng cách thật là dài về thời gian. Nhạc sĩ sáng tác bài hát này đã rời vùng kháng chiến vào Nam. Thế nhưng, ca khúc sau hơn 50 năm vẫn còn ở lại với những bà mẹ có con phải ra đi vì chiến cuộc, như là một niềm an ủi diệu kỳ cho nỗi đau mất mát khó nguôi.

"AI có nghe tiếng hát hành quân xa

Mà không nhớ thương người vợ hiền

Chồng ra lính biên cương

Ngồi may áo cho con, còn nhớ

.

Em tiễn anh ra mãi đầu tôn

Một hôm lúc trâu bò về chuồng

Rồi em nhớ em mong

Chờ chiến sĩ xa xăm lập công

.

Nhớ thương anh oán thù loài tàn hung

Lúc xa nhau mong chờ ngày chiến thắng

Bóng dáng người hùng anh về ấm lũy tre xanh".

Nếu như trong "Chiến sĩ vô danh", Phạm Duy nhắc về những người lính nơi trận tiền thì trong "Nhớ người ra đi", ông lại chỉ nhắc đến những người thân yêu. Ở đoạn 1, ông nhắc về nỗi nhớ mong con của mẹ già thì ở đoạn 2 là sự ngóng trông của người vợ hiền. Đó là lời cảm thương cho những người phụ nữ thời chiến, vừa phải quán xuyến mọi việc ở quê nhà vừa đêm ngày nhớ mong người đi xa.

Vào hôm tiễn đưa chồng ra đầu thôn, bóng dáng người thiếu phụ nhỏ bé chơ vơ giữa trời chiều. Họ đứng ngóng theo bóng người chồng dần khuất xa. Đó là hình ảnh biểu tượng cho cuộc chia ly thật buồn giữa thời chiến loạn. 

Nhưng dù buồn tủi thế nào thì người ở hậu phương vẫn phải vững vàng một lòng tin về ngày mai chiến thắng về người anh hùng sẽ sớm hồi hương về với vợ con, mẹ già.

"Ai có nghe tiếng hát hành quân xa

Mà không nhớ thương đàn trẻ nhỏ

Đùa trong nắng ngây thơ

Cùng nhau hát líu lo, ngoài ngõ

.

Nhưng mỗi khi dưới mái nhà mênh mang

Ngừng chơi nắm tay mẹ, hỏi rằng

Rằng: Cha chúng con đâu?

Về mua bánh cho cho con, mẹ ơi

.

Nhớ thương cha oán thù loài tàn hung

Lúc xa nhau mong chờ ngày chiến thắng

Bóng dáng người hùng anh về ấm lũy tre xanh...

Ở đoạn cuối, nhạc sĩ Phạm Duy nhắc đến "bầy trẻ thơ". Thiếu bóng dáng người cha, căn nhà trở nên mênh mông, trống vắng. Và người mẹ ngập ngừng chẳng biết trả lời sao trước những câu hỏi ngây ngô: Cha chúng con đâu?

Đoạn 3 được khởi đầu bằng câu hát "Ai có nghe tiếng hát hành quân xa...". Dẫu chỉ là một câu khởi đầu để giới thiệu nội dung chính nhưng câu hát đầu tiên này lại thổi vào một không khí man mác buồn xuyên suốt bài hát. Tiếng hát hành quân trên đường xa vạn dặm, để thính giả của thế hệ hôm nay vẫn có thể nghe được, cảm được nỗi buồn thương năm cũ như vẫn còn văng vẳng quanh đây. 

Xuyên suốt bài hát là nỗi nhung con trai của người mẹ già, nỗi ngóng trông chồng của người vợ hiền và những câu hỏi ngây ngô của bầy trẻ thơ khi thiếu vắng hình bóng của cha trong hành trình trưởng thành. Ca khúc không ngập tràn sự đau đớn như những nhạc phẩm khác nhưng khiến công chúng phải tĩnh lại nhiều phút giây để thẩm thấu từng lời ca từ...

Ca khúc "Nhớ người ra đi" nổi tiếng qua giọng hát Thái Thanh. Nhưng còn có một phiên bản được yêu thích khác của Duy Khánh - Thanh Tuyền và Bạch Quyên đã mang lại cảm xúc trọn vẹn. Nhất là đoạn cuối của "bé" Bạch Quyên thể hiện tâm sự của người con. Tiếng hát phảng phất nét trẻ, vừa ngây thơ vừa tội nghiệp của giọng ca mới chỉ 10 tuổi khiến người nghe nghẹn ngào.

Vài năm sau khi bài hát ra đời, năm 1954, khi nghe tin một hiệp định khôi phục hòa bình sắp được ký kết, nhạc sĩ Phạm Duy đã cho người lính trận trong bài hát này được trở về với mẹ già, với vợ hiện và với con thơ bằng ca khúc "Người về: "Me có hay chăng con về/ Chiều nay thời gian đứng im để nghe...".

Xem thêm: Hoàn cảnh ra đời "Thương tình ca": Bản tình ca đích thực gắn với mối tình cao thượng nhất đời Phạm Duy