Ý thức thực tế về hoàn cảnh đất nước trong âm nhạc của Anh Bằng

Dưới đây là đôi lời bình phẩm về âm nhạc của Anh Bằng được nhà thơ Du Tử Lê viết vào tháng 9 năm 2011.

Tôi không biết trước khi sáng tác ca khúc “Nỗi lòng người đi”, nhạc sĩ Anh Bằng đã cống hiến cho nền tân nhạc Việt Nam bao nhiêu ca khúc hay đó là ca khúc đầu tay của ông? Điều tôi nhớ là ca khúc này đã xuất hiện trong những năm của cuộc di cư, hơn 1 triệu người miền Bắc bỏ lại sau lưng mồ mả tổ tiên, tải sản, sự nghiệp để vào miền Nam làm lại cuộc đời…  Đó là quãng thời gian mà vết thương do sự tự cắt bỏ một phần tâm thể mình, nỗi đau chia lìa như những hòn than đỏ hực. “Nỗi lòng người đi” của Anh Bằng vào thời điểm ấy như cơn gió góp phần khua thức thêm ngọn lửa lầm than xát muối.

Ca từ của “Nỗi lòng người đi” như một đoạn phim ngắn quay chậm với hình ảnh, tâm sự của một đôi tình nhân trẻ, ngắm nhìn mối tình non yểu của mình trong bối cảnh ly tán của dân tộc, đất nước:

Tôi xa Hà Nội năm lên mười tám khi vừa biết yêu

Bao nhiêu mộng đẹp yêu đương thành khói tan theo mây chiều

Hà Nội ơi! Nào biết ra sao bây giờ

Ai đứng trông ai ven hồ khua nước trong như ngày xưa

Tôi xa Hà Nội năm em mười sáu xuân tròn đắm say

Ðôi tay ngọc ngà dương gian, tình ái em đong thật đầy

Bạn lòng ơi! Ngày ấy tôi mang cây đàn quen sống ca vui bên nàng

Nay khóc tơ duyên lìa tan

Giờ đây biết ngày nào gặp nhau

Biết tìm về nơi đâu ân ái trao nàng mấy câu

Thăng Long ơi! Năm tháng vẫn trôi giữa dòng đời

Ngậm đắng nuốt cay nhiều rồi

Hồ Gươm xưa vẫn chưa phai mờ…

Và dù khi ấy, Sài Gòn – mảnh đất mới huy hoàng, với những cánh cửa tương lai rộng mở, nhưng chẳng vì thế mà tình yêu kia lại lui vào bóng tối lãng quên:

Hôm nay Sài Gòn, bao nhiêu tà áo khoe màu phố vui

Nhưng riêng một người tâm tư sầu lắng, đi trong bùi ngùi

Sài Gòn ơi! Mộng với tay cao hơn trời

Tôi hái hoa tiên cho đời

Để ước mơ nên đẹp đôi.

Giai điệu và ca từ trong bài “Nỗi lòng người đi” của nhạc sĩ Anh Bằng rất đơn giản, chân chất, không một chút sang trọng, cầu kỳ hay bóng gió sâu xa. Bài hát ấy đi đến và ở lại trong tâm hồn người thưởng ngoạn như một người bạn chân tình, tha thiết.

Chính tính “mộc” ấy, không son phấn lụa là cho ngôn ngữ mà “Nỗi lòng người đi” của nhạc sĩ Anh Bằng trong một chừng mực nào đó, theo tôi, đã trở thành nỗi lòng của nhiều người. Trong số đó, có không ít người nghe vốn chẳng gắn bó hay có kỷ niệm gì với Hà Nội, họ chỉ nghe, biết Hà Nội, Hồ Gươm như sự nghe, biết mơ hồ về cố đô Thăng Long thuở trước. Nhưng không vì thế mà ca khúc này không trở thành “nỗi lòng” của chính họ.

Tôi nhớ, thuở đó khi “Nỗi lòng người đi” đã gắn bó với tâm hồn đồng cảm của nhiều người thì một người văn nghệ miền Nam của tôi cho biết, anh không có chút ý niệm gì về Thăng Long, Hà Nội cả. Nhưng qua ca khúc của Anh Bằng, anh bỗng thấy thương, thấy yêu cái nơi chốn chỉ có trong tâm tưởng ấy. Từ ấy, anh cũng sinh lòng thương cảm cho những người phải lìa xa Hà Nội, phải rời xa cố đô như sự chấm dứt mối tình đầu, mà theo anh: “Tình đầu bao giờ cũng là điều khó quên nhất!”.

Tôi không nhớ chính xác là bao nhiêu năm sau, hình như khoảng giữa thập niên 1960, nghĩa là trên dưới 10 năm sau khi ca khúc “Nỗi lòng người đi” ra đời, một sáng tác khác của nhạc sĩ Anh Bằng (viết chúng với nhóm Lê Minh Bằng) lại dấy lên trong tôi một cơn địa chấn cảm xúc, khiến tôi ngậm ngùi tưởng như có thể vuốt ve, ôm ấp được… Đó là trong một đêm khuya khi đang công tác tại Pleiku, tôi tình cờ nghe qua làn sóng điện ca khúc “Đêm nguyện cầu”:

Hãy lắng tiếng nói vang trong tâm hồn mình người ơi

Con tim chân chính không bao giờ biết đến nói dối

Tôi đi chinh chiến bao năm trường miệt mài

Và hồn tôi mang vết thương vết thương trần ai…

Đã quá lâu, nhưng nếu tôi nhớ không lầm thì người đầu tiên hát ca khúc này chính là Trung Chỉnh, một tên tuổi còn khá xa lạ trong giới ca nhạc sĩ miền Nam thời ấy.

Tôi nói ca khúc “Đêm nguyện cầu” của Anh Bằng dấy lên trong tôi cơn địa chấn cảm xúc là vì thời gian ấy, nếu không kể đến những nhạc sĩ sớm nhận thức được chỗ đứng của mình, dứt khoát không chạy theo dòng nhạc phong trào như một thứ “thời trang nhạc tuyển” là ca ngợi người lính miền Nam hào hoa lãng mạn hay chống chiến tranh, cổ xúy việc từ chối nghĩa vụ công dân thời chiến như một phản ứng nhuốm màu “trí thức”.

Số nhạc sĩ theo phong trào “âm nhạc thời thượng” như tôi vừa kể, dù đứng ở phía nào của vạch phấn tương phản cũng đều có những bội thu từ hai mùa gieo trồng hạt giống khác nhau. Cả hai khuynh hướng tân nhạc này đều nhất thời đáp ứng được thị hiếu đám đông quần chúng, nhất là giới thanh thiếu niên. Thậm chí, có người đã ví những ca khúc viết về người lính miền Nam đi hành quân như đi “picnic” bởi ở nơi trận tuyến, ban đêm họ gác súng ngắm trăng, làm thơ viết nhạc, mơ màng nhớ đến cô người yêu bé nhỏ ở hậu phương, ban ngày lại đi vào rừng sâu nhặt lá tìm hoa, bước tới bờ suốt vớt rong lượm sỏi để gửi về xuôi làm quà cho người tình… Đó là những tưởng tượng, lãng mạn khó có ngay trong cả tiểu thuyết, nên đương nhiên xa lạ trong thực tế. Bởi thực trạng người lính trên chiến trường phải từng phút, từng giây đương đầu với thần chết để duy trì mạng sống… còn đâu thì giờ mà tưởng tượng, yêu đương. Theo tôi, những loại ca khúc như trên chính là lớp đường hư ảo, bao bọc viên thuốc độc chiến tranh. Nó là mặt khác của bi kịch, mặt lừa dối hay tự đúng hơn là tự lừa dối!

Ngược lại, khuynh hướng chống chiến tranh lại sử dụng một thứ “ma dược” khác. Những người nhạc sĩ “tiêm” vào suy nghĩ của tầng lớp thanh thiếu niên miền Nam trong giai đoạn chiến tranh khốc liệt 1960 – 1970 những thông điệp kiểu như: Yêu nước là phải từ chối nghĩa vụ công dân thời chinh chiến. Những người nhạc sĩ đã dùng âm nhạc cổ xúy người trẻ “tiên tiến” cất cao tiếng nói đòi hòa bình, quên đi thù hận, như thể đó là con đường duy nhất để cứu nguy cho dân tộc.

Không bàn đến giá trị nghệ thuật hay tài năng của những nhạc sĩ thể hiện trong những sáng tác của họ, những người ít cảm tính, chịu suy nghĩ đều nhận thấy cả hai xu hướng âm nhạc đó đều rơi vào tình trạng bất cập. Cả hai xu hướng sáng tác đều nỗ lực đem đến cho tầng lớp thanh niên miền Nam giai đoạn ấy những liều “mọt phin” đủ khiến họ sống trong hoang tưởng, ảo giác.

Giữa tình cảnh ấy, “Đêm nguyện cầu” của nhạc sĩ Anh Bằng ra đời. Ngay từ những nốt nhạc đầu tiên, ca khúc đã cho thấy sự tách mình ra khỏi hai xu hướng âm nhạc “thôi miên thần trí” người nghe. Bởi trong bài hát này không hề có hình ảnh người lính đi “picnic”, hay hình ảnh thanh niên “trốn nghĩa vụ vì yêu nước”.

Cá nhân tôi cho rằng “Đêm nguyện cầu” của Anh Bằng đã vang lên một tiếng nói khác: “Hãy lắng nghe tiếng nói vang trong tâm hồn mình người ơi/ Con tim chân chính không bao giờ biết nói dối…”. Để dẫn tới những sự thật trần trụi mà chiến tranh đem lại cho người lính, như một định đề không cần bất cứ sự lý giải hay chứng minh gì: “Tôi đi chinh chiến bao năm trường miệt mài/ Và hồn tôi mang vết thương vết thương trần ai…”.

Lắng nghe những ca từ trong “Đêm nguyện cầu”, người nghe không bắt gặp dù chỉ một thoáng xa gần hình ảnh thơ mộng lãng mạn của hoa rừng, thư tím. Họ cũng không thấy dội âm của những gào thét, phẫn nộ mang ảnh hưởng của triết lý hiện sinh. Mà nội dung chỉ là sự chấp nhận hoàn cảnh thực tế ngặt nghèo của người lính trôi theo vận nước.

Người lính trong “Đêm nguyện cầu” là những con người bình thường, không cường điệu, không tô màu. Họ không bị người nhạc sĩ bắt diễn vai người hùng trên chiến trường. Họ chấp nhận làm đúng bổn phận công dân trong thời chiến. Nhưng không vì thế mà họ không có những nỗi buồn, những lo sợ mất mát.

Có những lúc tiếng chuông đêm đêm vọng về rừng sâu.

Rưng rưng tôi chấp tay nghe hồn khóc đến rướm máu

Bâng khuâng nghe súng vang trong sa mù

Buồn gục đầu nghẹn ngào nghe non nước tôi trăm ngàn ưu sầu…

Họ không thể con người hơn nữa khi nghĩ đến Thượng Đế trong giây phút hãi hùng. Họ cầu xin Đấng thiêng liêng lắng nghe nỗi đau xót của đồng bào, của quê hương, của đất nước.

Thượng Đế hỡi hãy lắng nghe người dân hiền.

Vì đất nước đang còn ưu phiền.

Còn tiếng khóc đi vào đêm tường triền miên…

Và khi ngắm nhìn chính mình, thay vì hình ảnh anh đi hàng đầu với những vòng hoa chiến thắng từ các em gái hậu phương hay điếc đặc mù lòa hỏi tại sao chém giết, thì nhạc sĩ Anh Bằng trong ca khúc “Đêm nguyện cầu” lại kết bài hát bằng những câu hỏi cho thấy rõ hình ảnh thực tế về hoàn cảnh đất nước và mối bận tâm của ông trước tổ quốc thân yêu.

Có những lúc tiếng chuông đêm đêm vọng về rừng sâu.

Rưng rưng tôi chấp tay nghe hồn khóc đến rướm máu

Quê hương non nước tôi ai gây hận thù tội tình

Nhà Việt Nam yêu dấu ơi bao giờ thanh bình?

Với những người thưởng ngoạn có thói quen tìm kiếm trong âm nhạc Việt những triết lý thâm sâu, bí hiểm, những ý niệm nhân loại không tưởng hay hình ảnh người lính hào hùng, lãng mạn thì tôi nghĩ phần nhiều họ sẽ thất vọng không ít với “Đêm nguyện cầu” của nhạc sĩ Anh Bằng. Với riêng tôi, chính tính “mộc”, chân chất, không tô son điểm phấn cho câu chữ của Anh Bằng đã một lần nữa dấy lên trong tôi cơn địa chấn cảm xúc, ngậm ngùi tưởng như có thể vuốt ve, ôm ấp được…

Xem thêm: Cùng nhà thơ Du Tử Lê bước vào khu rừng tình khúc của nhạc sĩ Anh Bằng