Hồi ức về Trường ca "Sông Lô’’ của nhạc sĩ Văn Cao

Trong cuốn hồi ký “Văn Cao - Đời & nghiệp" do nhà thơ Văn Thao – con trai nhạc sĩ Văn Cao viết có một bài viết về hoàn cảnh ra đời của ca khúc “Trường ca sông Lô”. Trong bài viết này, nhà thơ Văn Thao đã gom góp những hồi ức của cá nhân, bạn bè và những người thân xung quanh nhạc sĩ Văn Cao, chắc lọc những sự kiện tiêu biểu để viết thành một câu chuyện hoàn chỉnh, đa chiều.

Dưới đây là nội dung chi tiết của bài viết:

Mùa thu năm 1947, từ Lào Cai, nhạc sĩ Văn Cao trở về Vĩnh Yên. Ông cùng gia đình mở một quán cà phê tại chợ Me Lập Thạch, tiếp tục làm báo Độc Lập và phụ trách một cơ sở in báo đóng tại Thản Sơn.

Văn Cao luôn cảm thấy thanh thản, bình yên khi được trở về với những công việc thân quen và yêu thích của mình đó là làm thơ, vẽ và sáng tác âm nhạc. Quán cà phê của ông tại “Thị trấn Me Đồi” lúc nào cũng đông vui, tấp nập. Đây là nơi dừng chân của dân tản cư, cũng là nơi tụ tập, đàm đạo văn chương của giới văn nghệ sĩ kháng chiến. “Thị trấn Me Đồi” trong những năm tháng đó là cửa ngõ giữa vùng địch tạm chiếm và căn cứ địa của cuộc kháng chiến.

Tháng 10/1947, quân Pháp nhảy dù xuống Bắc Cạn. Bọn giặc tập trung 12.000 quân bao vây và tấn công Việt Bắc, hòng tiêu diệt các cơ quan đầu não kháng chiến của ta. Chiến thuyền giặc theo dòng sông Lô đánh lên Tuyên Quang. Giữa lúc “nước sôi lửa bỏng” đó, nhạc sĩ Văn Cao được lệnh của Tố Hữu điều lên Việt Bắc (ông Tố Hữu lúc đó mới được điều từ khu 4 lên phụ trách văn nghệ). Việc đầu tiên Tố Hữu chủ chương chính là tập hợp cho được văn nghệ sĩ trong và ngoài Hội Văn hóa cứu quốc đi theo kháng chiến để chuẩn bị thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam và ra báo Văn Nghệ. Theo lệnh của Tố Hữu, người liên lạc dẫn nhạc sĩ Văn Cao cùng vợ con ra bến Then để vượt sông Lô để sang Phú Thọ. Trời chiều ảm đạm xám xịt, mùa đông năm ấy đến sớm, gió từ mặt sông thổi lên từng cơn khiến mọi người ớn lạnh. Khi ấy, có hai tốp người đợi qua sông trên bến. Một tốp buôn vải và một tốp buôn muối, mỗi tốp khoảng hơn chục người. Người liên lạc đưa gia đình Văn Cao lên chuyến đò đầu tiên cùng với tốp người buôn vải từ dưới xuôi lên Việt Bắc. Con đò hối hả qua sông, mọi người ngồi co ro trong thuyền một cách trật tự và yên lặng, thỉnh thoảng lại có tiếng trao đổi xì xào và tiếng sóng vỗ ì oạp vào mạn thuyền.

Một lúc sau, thuyền cập bến, ai nấy đều khẩn trương rời xa bến đò càng nhanh càng tốt vì bến đò là nơi thường bị giặc phục kích. Đưa vợ con lên bờ, nhạc sĩ Văn Cao tìm xung quanh nhưng không thấy người liên lạc đâu. Có nhẽ người liên lạc đi chuyến sau với tốp người buôn muối? Một thoáng nghi ngại trong đầu, Văn Cao quyết định đưa vợ con nhập theo toán buôn vải cho có bạn đường. Rời bến đò chừng một cây số, Văn Cao dừng lại ven một quả đồi cho vợ con nghỉ ngơi, vợ ông khi ấy đang mang thai. Chợt phía trước vâng lên những tràng súng dữ dội, một thoáng sau không gian liền yên tĩnh trở lại. Văn Cao đoán nhẩm tốp buôn vải đã lọt vào ổ phục kích của giặc. Một lúc sau, tốp người buôn muối đi ngang qua, nhưng Văn Cao nhìn mãi vẫn không thấy người liên lạc đâu. Linh tính cho ông biết có chuyện gì đó không bình thường. Bằng những kinh nghiệm hoạt động bí mật trước đó, nhạc sĩ Văn Cao quyết định đưa vợ con đi luồn lách men dòng sông Lô ngược lên chiến khu.

Ngày 24/10/1947, bộ đội pháo binh của ta đã giành chiến thắng giòn giã trên sông Lô. Bắn cháy hai tàu chiến của giặc Pháp, bắn bị thương hai chiếc khác và tiêu diệt được hàng trăm tên địch. Tuyến vận chuyển đường sông Lô bị cắt đứt hoàn toàn, máy bay địch phải nhảy dù tiếp tế cho Tuyên Quang. Cùng với chiến thắng Bình Ca – chiến thắng sông Lô lẫy lừng đã bẻ gẫy hoàn toàn cuộc bao vây và tấn công lên Việt Bắc của quân Pháp nhằm tiêu diệt các cơ quan đầu não kháng chiến của ta. Báo chí Pháp gọi đây là “thảm họa Đoan Hùng”.

Chuyến đi của nhạc sĩ Văn Cao lên Việt Bắc xảy ra đúng vào thời điểm giặc Pháp thua trận đang trên đường vội vã rút quân trở về. Đi đến đâu bọn chúng càn quét, đốt phá, cướp bóc đến đó. Dọc theo sông Lô, nhạc sĩ Văn Cao đã nhìn thấy những xóm làng ven sông bị địch đốt trụi, những nền “nhà khô trơ than xám”. Những niềm hân hoan trên khuôn mặt của đồng bào sau chiến thắng sông Lô, họ trở về với xóm làng, dựng lại nhà cửa trong những đêm gió rét và “Từng sân vui bồng người bên lửa hồng”. Trên những khúc sông đi qua, nhạc sĩ Văn Cao cũng chứng kiến những “Thây giặc trôi trở về ngập bờ”. Những cảnh vật ấy khiến nỗi xúc động ngập tràn trong lòng ông. Âm hưởng của chiến thắng bừng sáng trên gương mặt của các cụ già, của những bé thơ và của cả“Đoàn quân thời chinh chiến”. Dòng sông Lô bình dị không còn nữa, thay vào đó trước mặt ông bây giờ dòng sông Lô trở nên hùng vĩ, bao la, tràn trề sức sống…

Sau vài ngày băng đường, Văn Cao đã lên đến Vũ Ẻn. Ông sắp xếp cho vợ ở cùng với gia đình nhà ngoại (đã tản cư lên đây từ đầu năm 1947) rồi mới vào Gia Điền nơi cơ quan văn nghệ đang đóng ở đó. Nguyên Hồng – Nguyễn Đình Thi – Nguyễn Huy Tưởng… tay bắt mặt mừng khi được gặp lại Văn Cao bởi cách đây vài ngày họ nhận được tin “Văn Cao cùng vợ và con đã chết vì bị Tây phục kích trên đường”. Nhạc sĩ Văn Cao cười bảo: “Số mình cao lắm chết không dễ đâu…”. Nguyễn Huy Tưởng rỉ tai Văn Cao: “Tố Hữu được giao phụ trách văn nghệ, bọn mình phải chuẩn bị tập hợp bài vở để ra báo Văn Nghệ, có cậu lên giúp một tay thì hay quá. Hôm Tố Hữu bảo gọi cậu lên, anh em không nhất trí. Giặc đang càn lớn, lên lúc này không an toàn… Vậy mà ông ấy nghe đâu…”.

Mấy ngày sau nhạc sĩ Văn Cao tìm gặp Doãn Tuế, người trợ lý của trung đoàn Pháo binh, trực tiếp theo dõi diễn biến trận đánh tuyến sông Lô và Siêu Hải và người Trung đội trưởng trực tiếp chỉ huy một khẩu đội pháo bắn cháy một tàu chiến của giặc Pháp. Sau khi trò chuyện, hai người dẫn Văn Cao đi dọc theo bờ sông Lô nơi trận đánh xảy ra. Những vạt lau cháy loang lổ hai bờ sông vẫn còn ám mùi khói súng. Qua lời kể của Siêu Hải, toàn cảnh của trận đánh dần hiện ra trước mắt Văn Cao:

“Sông gầm âm vang súng trái phá

Bao rừng thu như bát ngát cười

Dân hoan hô chiến sĩ pháo binh Việt Nam ghi công

Tiếng trái phá quân thù gục chìm Dòng Lô”

Chiến thắng sông Lô đã gắn tên tuổi của dòng sông với lịch sử của dân tộc. Để cho “Bao dân trong khu mười mơ thành người sông Lô”. Và mãi mãi “Đoàn quân thời chinh chiến ca rằng/ Đây Vonga, đây Dương Tử, đây sông Lô…”. Trường ca sông Lô đã được ra đời trong những ngày Văn Cao “Về trong đêm gió rét” đó và được in trên số báo Văn Nghệ đầu tiên vào tháng 3/ 1948.

Thời gian cứ trôi đi, nhạc sĩ Văn Cao, Doãn Tuế (người sĩ quan pháo binh góp phần làm nên chiến thắng sông Lô) đều đã trở về cõi vĩnh hằng. Và kỳ lạ thay Văn Cao và Doãn Tuế lại cùng an nghỉ cạnh nhau tại nghĩa trang Mai Dịch (Hà Nội).

Duy chỉ còn lại dòng sông Lô thanh bình bất tử vẫn mãi chảy giữa “Sông ngàn Việt Bắc bãi dài ngô lau, núi rừng âm u…”.

Xem thêm: “Mùa xuân đầu tiên” của Văn Cao: 20 năm khải hoàn rực sáng