Phạm Duy: "Tình hoài hương là sự nhớ nhung của tôi với một nửa mảnh đất quê hương mà tôi vừa phải xa lìa"

CA KHÚC "TÌNH HOÀI HƯƠNG"

• Tên ca khúc: Tình hoài hương
• Nhạc sĩ sáng tác: Phạm Duy
• Thể loại: Nhạc quê hương
• Năm ra đời: 1952
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Thái Thanh, Duy Quang, Ý Lan, Quang Lê... 

Ca khúc "Tình hoài thương" ra đời trong hoàn cảnh nào?

Phạm Duy là nhạc sĩ nhiệt huyết, ông cống hiến đến hơi thở cuối cùng dành cho âm nhạc. Âm nhạc của Phạm Duy đa dạng về thể loại, chủ đề. Trong tất cả các địa hạt liên quan đến âm nhạc, Phạm Duy luôn hiện diện, từ nhạc tiền chiến, dân ca, tình ca, du ca, nhạc phim, nhạc trẻ... đến các chủ đề mà ông tự đặt tên như tâm ca, bình ca, nữ ca, đạo ca, thiền ca, rong ca... 

Giai đoạn thập niên 1940 - 1950, Phạm Duy dành nhiều tâm huyết sáng tác nhạc quê hương, con người Việt Nam, tự tình dân tộc. Ông gọi chùm ca khúc đó là nhạc quê hương. Những sáng tác này vẫn luôn được người yêu nhạc nhiều thế hệ nhớ đến. Trong số đó không thể không nhắc đến ca khúc "Tình hoài thương" (sáng tác năm 1952) gắn liền với giọng ca Thái Thanh. 

Ngược dòng thời gian về đầu thập niên 1950 (cụ thể là năm 1952), ngay khi vừa đưa ra gia đình rời Hà Nội vào Sài Gòn sinh sống, Phạm Duy đã sáng tác "Tình hoài hương" thể hiện nỗi nhớ cố hương ngút ngàn.  Câu chuyện về việc sáng tác nhạc phẩm này được cố nhạc sĩ ghi chép chi tiết trong hồi ký:

"Tôi soạn bài Tình hoài hương (1952) nằm trong loạt huyền thoại quê hương mà tôi tạo ra, nhờ có cơ hội đi khắp ba miền đất nước trong thời bình và trong thời chiến... bài hát này không còn là một bài đối cảnh sinh tình như trước đây nữa. Nó là một bài hát hoài cảm, là sự nhớ nhung của riêng tôi đối với một nửa mảnh đất quê hương mà tôi vừa phải xa lìa. Ngờ đâu nó sẽ là bài hát hoài hương của một triệu người di cư vào Nam hai năm sau đó".

Ca khúc "Tình hoài hương" mang đậm chất tự sự, hoài nhớ da diết trong từng lời ca. Ca khúc này cũng tạo ra nhiều nỗi khắc khoải trong tâm trí nhạc sĩ Phạm Duy. Khi đặt bút viết hồi ký vào năm 1990, nhìn lại "Tình hoài hương", Phạm Duy đã tự đặt câu hỏi "niềm nhớ lớn lao" mà ông có được trong bài hát được ông viết khi ngoài 30 tuổi, đã có gia đình nhưng vẫn còn phong lưu và chưa hề chồn chân mỏi gối trên đường du ca: "Tại sao vào cuối năm 1952 này tôi có nổi một niềm nhớ quá lớn lao như vậy? Nhớ tất cả những chi tiết nhỏ nhất của dĩ vãng chưa đủ, còn phóng tâm tư đi tới những mối tình muôn đường của hàng ngàn phương trời mình chưa hề đặt chân tới. Cũng có thể vì sức sáng tác bị dồn nén sau hai năm bây giờ mới được toàn vẹn tung ra chăng?". 

Có lẽ với Phạm Duy, "Tình hoài hương" là thứ tình cảm trong trẻo, ngọt ngào nhất mà dù có đi đâu, ông vẫn muốn khắc ghi nó ở trong trái tim mình. Nó giống như một thứ gia tài, bảo bối mà người du ca như ông cần có để làm nguồn cội, gốc rễ, để thăng hoa trong cuộc sống và âm nhạc. 

Niềm nhớ lớn lao phủ trần trong lời ca "Tình hoài hương"

Những chi tiết nhỏ bé trong dĩ vãng đã được nhạc sĩ Phạm Duy kết lại tạo thành bức tranh quê hương bình dị, ngọt ngào:

"Quê hương tôi, có con sông đào xinh xắn

Nước tuôn trên đồng vuông vắn

Lúa thơm cho đủ hai mùa

Dân trong làng trời về khuya vẳng tiếng lúa đê mê

Quê hương tôi có con sông dài ngây ngất

Lúc tan chợ chiều xa tắp

Bóng nâu trên đường bước dồn

Lửa bếp nồng, vòm tre non, làn khói ấm hương thôn!

Cụm từ "quê hương tôi" được lặp đi lặp lại như một sự đánh dấu chủ quyền, xen lẫn niềm tự hào sâu kín. Quê hương như người mẹ lớn mà mỗi người con xa quê khi nhắc về đề nhớ nhung, bồi hồi, tâm hồi bỗng như trẻ lại. 

Tình yêu quê hương là thứ tình yêu không bao giờ đổi dời, không trầm bổng, không éo le hay phản bội như tình yêu trai gái. Tình yêu quê hương nuôi dưỡng tâm hồn con người, vuốt ve trái tim bị tổn thương của người con xa quê. Và dù ta như thế nào thì luôn luôn có quê hương đón chờ, bao bọc...

Với tình yêu thuần khiết đó, Phạm Duy dường như đã triệu hồi tất cả những ngọt ,ngào thân thương nhất của quê hương vào từng lời ca, từng âm điệu: Từ cảnh sắc hiền hòa của làng quê đến những dòng sông uốn lượn, hay những phiên chợ chiều xa tắp, những cánh đồng lúa thơm đủ hai mùa và những người dân quê áo nâu rải bước trên đường chiều... Và không thể thiếu hình ảnh bếp lửa hồng, vòm tre non, làn khói ấm cùng những điệu dân ca ngọt ngào.

Lúc sinh thời, Phạm Duy chia sẻ: Khi viết "Tình hoài thương", ông không chỉ làm công việc thụ động là nhắc lại ca dao, mà còn tích cực hơn đó là đối thoại với ca dao. Những câu ca dao mà nhạc sĩ muốn nhắc tới hẳn ai cũng đã từng nghe:

"Mình về có nhớ ta chăng

Ta về ta nhớ hàm răng mình cười

Năm quan mua lấy nụ cười

Mười quan chẳng tiếc, tiếc người răng đen"

Và cái sự đối đáp của ông cũng ngọt ngào không kém:

"Ai về, về có nhớ, nhớ cô mình chăng?

Tôi về, về tôi nhớ hàm răng cô mình cười ơ ơ ớ!

Ai về mua lấy miệng cười

Để riêng tôi mua lại mảnh đời, thơ ngây thơ ơ ớ ơ ơ ớ!

Trong tình cảnh đất nước bị chia cắt, với một người đã có dịp đi khắp ba miền đất nước thì dải đất Việt Nam chính là quê hương xứ sở, là máu thịt ruột rà. Vì thế việc bị chia cắt không thể nối liền một dải khiến người dân nào cũng đau đớn vô cùng. Có lẽ vì thế mà nỗi nhớ cố hương càng lớn lao hơn, sâu sắc hơn. 

Trong "Tình hoài hương", Phạm Duy đã chắt lọc những ký ức tinh túy, trong trẻo nhất trong miền nhớ của mình để đưa vào âm nhạc. Ông không trải tràn nỗi nhớ chia cắt với một "nửa quê hương" lên mặt chữ, không than thở những lời u sầu, bi hoài, tuyệt vọng. Tất cả chỉ là những lời ca du dương, nhẹ nhàng, ngọt ngào nhưng sâu sắc khiến người nghe bỗng trỗi dậy nỗi nhớ quê:

"Quê hương ơi! Bóng đa ôm đàn em bé

Nắng trưa im lìm trong lá

Những con trâu lành trên đồi

Nằm mộng gì? Chờ nghe tôi thổi khúc sáo chơi vơi

Quê hương ơi! Tóc sương mẹ già yêu dấu

Tiếng ru nỗi niềm thơ ấu

Cánh tay êm tựa mái đầu

Ôi bóng hình từ bao lâu còn ghi mãi sắc mầu!"

Tiếng gọi "quê hương ơi" cứ thế ngân dài ngân mãi ngọt ngào, da diết nhớ thương. Trong tiếng gọi ấy chứa chan tình yêu, tấm lòng con người xa xứ luôn hướng về quê hương:

"Tình hoài hương!

Khói lam vương tâm hồn chìm xuống

Chiều xoay hướng!

Sống vui trong mối tình muôn đường

Tình ngàn phương!

Biết yêu nhau như lòng đại dương

Người phiêu lãng!

Nước mắt có miền quê lai láng

Xa quê hương! Yêu quê hương

"Chiều xoay hướng sống vui trong mối tình muôn đường" - câu hát này nghe có vẻ khó hiểu và cũng từng có nhiều ca sĩ hát sai khiến nội dung ý nghĩa thay đổi. Sau này, nhạc sĩ Phạm Duy đã từng tâm sự về đoạn nhạc như sau:

"Ngày hôm nay nhắc tới bài hát Tình hoài hương tôi còn thấy từ lúc ngồi nhớ con sông đào ngây ngất ở chốn quê cũ vào năm 1952, tôi đã mơ ước có một chiều xoay hướng để tôi vượt qua những đại dương sâu thẳm, đi khắp các lục địa bao la, sống vui trong mối tình muôn đường... Không ngờ 23 năm sau, tôi đi tị nạn chính trị là thực hiện giấc mơ vượt biên giới trở thành con người phiêu lãng của bài hát hoài hương xa lơ xa lắc. Rồi từ đó, được đi khắp năm châu bốn bể, dù nhiều phen nước mắt có chảy về miền quê lai láng, cũng xin cám ơn cuộc sống vô cùng". 

Xem thêm: Chuyện ít biết về lý do Phạm Duy phổ nhạc cho thi khúc "Ngậm ngùi" của Huy Cận