"Áo anh sứt chỉ đường tà" - ca khúc phổ nhạc ngốn nhiều thời gian nhất của Phạm Duy

CA KHÚC "ÁO ANH SỨT CHỈ ĐƯỜNG TÀ"

• Tên ca khúc: Áo anh sứt chỉ đường tà
• Thơ: Hữu Loan
• Phổ nhạc: Phạm Duy
• Thể loại: Nhạc tiề chiến
• Năm phát hành: 1971
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Thái Thanh, Ngọc Chánh, Elvis Phương, Duy Quang, Cẩm Vân, Ý Lan...

Ca khúc "Áo anh sứt chỉ đường tà" được phổ nhạc trong bao nhiêu năm?

"Màu tím hoa sim" là bài thơ nổi tiếng của thi sĩ Hữu Loan, được sáng tác năm 1949. Nhiều tư liệu ghi chép, bài thơ "Màu tím hoa sim" được Hữu Loan sáng tác sau khi người vợ đầu tiên qua đời. Ông làm thơ để cho riêng mình, cho nỗi đau không thể diễn tả bằng lời. Thi sĩ Hữu Loan cũng không thể ngờ rằng, tác phẩm của mình lại có sức sống bền bỉ đến vậy. Đã hơn 70 năm trôi qua, câu chuyện tình buồn về đồi tím hoa sim vẫn được hàng triệu người nhớ đến.

Bài thơ xuất hiện lần đầu trên tờ Trăm Hoa của Nguyễn Bính. Trong vụ án Nhân văn giai phẩm, nó bị coi là thứ văn chương ủy mị, mang tư tưởng tiểu tư sản. Bài thơ là một trong những bằng chứng để bộ văn hóa đương thời kết tội tác giả.  Thế nhưng, "Màu tím hoa sim" vẫn được truyền đi rộng rãi trong công chúng bằng những bản chép tay. Thậm chí, bài thơ còn được đưa vào miền Nam. Ở đây, bài thơ đã được nhạc sĩ Dzũng Chinh, Anh Bằng, Duy Khánh, Song Ngọc... phổ nhạc thành những ca khúc hay, được công chúng đón nhận. 

Tổng cộng có ít nhất 5 bài hát được phổ nhạc từ bài thơ gốc "Màu tím hoa sim". Đó là ca khúc "Những đồi hoa sim" của Dzũng Chinh; sau đó là bài "Màu tím hoa sim" của Song Ngọc (1990); bài "Chuyện hoa sim" của nhạc sĩ Anh Bằng.

Hai bài hát của nhạc sĩ Dzũng Chinh và Anh Bằng chỉ mượn ý thơ, mượn nội dung câu chuyện trong bài thơ "Màu tím hoa sim" của Hữu Loan để viết nhạc. Hai ca khúc này đã đạt thành công khá lớn và đến nay vẫn được yêu thích.

Còn hai ca khúc của nhạc sĩ Song ngọc và Duy Khánh dường như đã bị lãng quên, ít người nhắc đến. Có thể do hai bài hát này đã cố gắng bám sát thơ của Hữu Loan nhưng do lời gốc thuộc thể tự do nên khi giữa nguyên câu sẽ bị khống chế bởi luật vần. Vì thế, bài hát không được thanh thoát, âm điệu không được tự do.

Điều làm khó nhạc sĩ Song Ngọc và Duy Khánh khi phổ nhạc "Màu tím hoa sim" đã được nhạc sĩ Phạm Duy giải quyết một cách gọn gàng, tinh tế. Nhạc phẩm "Áo anh sứt chỉ đường tà" của Phạm Duy được phổ nhạc theo kiểu trường ca, nhiều đoạn, nhiều hình thức thể hiện khác nhau theo kiểu nhạc kịch opera. Sự tài tình trong phổ nhạc của Phạm Duy đã đưa ca khúc trở thành nhạc phẩm bất hủ.

Lúc sinh thời, nhạc sĩ Phạm Duy chia sẻ, ông từng gặp Hữu Loan trong chiến khu từ cuối thập niên 1940. Và vào thời điểm đó, ông đã bắt đầu phổ nhạc bài thơ "Màu tím hoa sim" nhưng mãi đến năm 1971 thì bài hát "Áo anh sứt chỉ đường tà" mới được hoàn thành và phổ biến. Vì thế, "Áo anh sứt chỉ đường tà" được xem là ca khúc phổ nhạc ngốn nhiều thời gian nhất trong sự nghiệp phổ nhạc cho thơ của Phạm Duy.

Ca khúc này được danh ca Thái Thanh thể hiện lần đầu trong băng Shotguns số 25 của nhạc sĩ Ngọc Chánh. Sau đó, ca khúc được Elvis Phương hát lại trong băng Shotguns số 26.

"Áo anh sứt chỉ đường tà" - nhạc phẩm sống mãi theo thời gian

Ca khúc "Áo anh sứt chỉ đường tà" được Phạm Duy giữ lại hầu hết câu chữ của bài thơ gốc. Sản phẩm của Phạm Duy không đơn điệu về tiết tấu như các ca khúc phổ nhạc khác mà lúc thì trầm lắng ưu tư, lúc lại sôi nổi nhịp khúc quân hành, lúc lại lên đến cao trào rồi chợt lắng xuống nhẹ nhàng. Trong tất cả những bài hát phổ từ "Màu tím hoa sim", chỉ có bài của Phạm Duy là lột tả được tính chất bi hùng của câu chuyện:

Không giống như những ca khúc đại chúng được sáng tác theo cấu trúc 4 đoạn phổ biến AABA, ca khúc "Áo anh sứt chỉ đường tà" có tới 7 đoạn, trong đó có 6 đoạn hoàn toàn khác nhau, chỉ có đoạn thứ 6 là lặp lại với đoạn 1:

"Nàng có ba người anh đi bộ đội lâu rồi

Nàng có đôi người em có em chưa biết nói"

và:

"Nàng có ba người anh đi quân đội lâu rồi

Nàng có đôi người em, những em thơ sẽ lớn"

Trong câu hát có chữ "quân đội" - nguyên bản trong lời thơ của Hữu Loan thì chữ này là "bộ đội" như đúng hoàn cảnh những năm 1949 và khi Thái Thanh hát "Áo anh sứt chỉ đường tà" lần đầu, bà cũng hát là "bộ đội". Sau đó, có lẽ vì thấy chữ này quá nhạy cảm nên nhạc sĩ Phạm Duy đổi thành "quân đội". Chính vì thế khi Elvis phương hát đổi thành "quân đội" và trong tờ nhạc về sau cũng là "quân đội".

Trong đoạn 1, Phạm Duy đưa vào âm điệu nhẹ nhàng, thong thả như lời mở đầu cho một câu chuyện:

"Tóc nàng hãy còn xanh, tóc nàng hãy còn xanh...

Tôi là người chiến binh xa gia đình đi kháng chiến

Tôi yêu nàng như yêu người em gái tôi yêu

Người em gái tôi yêu, người em gái tôi yêu"

Trong đoạn đầu này, "người em gái tôi yêu" được lặp lại đến 3 lần như để nhấn mạnh chuyện tình cảm, cũng là để chuyển âm làm cho bài hát được mượt mà hơn để chuyển tiếp sang:

"Ngày hợp hôn tôi mặc đồ quân hành

Bùn đồng quê bết đôi giày chiến sĩ

Tôi mới từ xa nơi đơn vị về

Tôi mới từ xa nơi đơn vị về

Nàng cười vui bên anh chồng "kỳ khôi"

Thời loạn ly có ai cần áo cưới?"

Âm giai thứ cuối đoạn một đã được chuyển thành âm trưởng trong đoạn 2 làm cho đoạn nhạc trở nên rộn rã hơn. Cô dâu cười vui hạnh phúc bên người chồng mặc quân phục trong lễ cưới. Thời ly loạn thiếu thốn đủ bề, vì thế đám cưới cũng đơn giản, quan trọng nhất là hai người yêu nhau.

Điệu nhạc đang nhanh, rộn rã dần chuyển sang chầm chậm: 

"Cưới vừa xong là tôi đi

Cưới vừa xong là tôi đi..."

Âm giai từ trưởng lại chuyển về thứ như đánh thức chúng ta trở lại sự thật phũ phàng: Người rồi cũng phải xa nhau, thấm thía cảnh ly biệt trong thời loạn. 

Người bạn đời ra đi vì nước nhưng lúc nào cũng nhớ về người vợ bé bỏng, không hề lo cho sự an nguy của bản thân, mà chỉ ái ngại khi nghĩ về tâm trạng của người vợ hiền nếu lỡ không may mình vĩnh viễn không thể trở về:

"Từ chốn xa xôi nhớ về ái ngại

Lấy chồng chiến binh mấy người trở lại?

Mà nhỡ khi mình không về

Thì thương người vợ, bé bỏng chiều quê"

Đoạn này khá nhẹ nhàng như ngâm thơ, thể hiện nỗi buồn man mác, âu lo của người chiến sĩ. Từ sự trầm lắng, đoạn nhạc đột nhiên chuyển sang hùng hồn. Đúng hơn là sự bi hùng, vì không thể ngờ rằng nỗi âu lo thường trực trước đó của người chồng cũng chính là  nỗi dựa cảm buồn cho một nỗ đau ập đến:

"Nhưng không chết người trai chiến sĩ

Mà chết người gái nhỏ miền xuôi..."

Hai câu hát được lặp lại 3 lần, thể hiện nỗi đau thương đến tận cùng, kết thúc bằng bằng câu cảm thán: Hỡi ôi, hỡi ôi...

"Tô về không gặp nàng

Má ngồi bên mộ vàng

Chiếc bình hoa ngày cưới

Đã thành chiếc bình hương

Nhớ xưa em hiền hòa 

Áo anh em viền tà

Nhớ người yêu mầu tím

Nhớ người yêu mầu sim

Giờ phút lìa đời

Chẳng được nói một lời

Chẳng được ngó mặt người!

Lúc đấy, bài hát chuyển sang valse nhẹ nhàng, man mác nhưng cũng thật ám ảnh: chiếc bình hoa ngày cưới này đã thành chiếc bình hương. Dường như không thể có hình ảnh nào đau đớn hơn như vậy khi nói về tâm trạng của người chồng, chẳng thể gặp được vợ thời khắc phải vĩnh viễn lìa xa, chẳng được nói một lời, chẳng được ngó mặt người

"Nàng có ba người anh đi bộ đội lâu rồi

Nàng có đôi người em, những em thơ sẽ lớn

Tóc nàng hãy còn xanh, tóc nàng hãy còn xanh

Ôi một chiều mưa rừng nơi chiến trường Đông Bắc

Ba người anh được tin người em gái thương đau

Và tin dữ đi mau, rồi tin cưới đi sau"

Đến đoạn thứ 6 thì quay về như đoạn 1, đó là lời kể, tâm tình, nhưng lần này niềm tâm sự đầy ai oán. Tóc nàng vẫn còn xanh nhưng phải dừng lại ở tuổi 17. Đó là câu chuyện ngoài đời thực của thi sĩ Hữu Loan và người vợ yểu mệnh:

"Chiều hành quân qua những đồi sim 

Những đồi sim, những đồi sim, đồi tím hoa sim 

Tím cả chiều hoang biền biệt… 

Rồi mùa Thu trên những dòng sông 

Những dòng sông, những dòng sông làn gió 

Thu sang Gió rờn rợn trên mộ vàng 

Chiều hành quân qua những đồi sim 

Những đoàn quân, những đoàn quân và tiếng quân ca 

Có lời nào ru ời ời…”

Người chiến sĩ vẫn phải tiếp tục bước đường của mình, nỗi đau đến tận cùng đó cũng không làm anh chùn bước mà bỏ dở nhiệm vụ. Nhưng rồi trên bước hành quân, một lần ngang qua đồi sim tím, lòng anh chùn lại, nghe như trong tiếng hát quân ca hùng tráng lại có một nỗi ngậm ngùi, đau đớn, như là có lời ru hời vang vọng từ phía chân mây:

"À ơi, à ơi… 

Áo anh sứt chỉ đường tà 

Vợ anh chết sớm, mẹ già chưa khâu 

Những đồi sim, những đồi sim, đồi tím hoa sim 

Đồi tím hoa sim, đồi tím hoa sim 

Đồi tím hoa sim, đồi tím hoa sim 

Đồi tím hoa sim…"

Xem thêm: Phạm Duy: "Tình hoài hương là sự nhớ nhung của tôi  với một nửa mảnh đất quê hương mà tôi vừa phải xa lìa"