Chuyện về tình bạn vượt không gian, thời gian của Trần Văn Khê “ngăn nắp” và Phạm Duy “bừa bãi”

"Quen nhau từ thuở đôi mươi

Mà nay đã ngoại chín mươi tuổi rồi

Mặc cho vật đổi sao dời

Đến khi trăm tuổi vẫn ngồi bên nhau"

Đây là những dòng thơ đầy xúc động mà GS Trần Văn Khê viết tặng người bạn tri kỷ - nhạc sĩ Phạm Duy. Tình bạn của hai người được bồi đắp từ những ngày tuổi đôi mươi đến khi hai mái đầu gần như bạc trắng. Dù trong những trong hồi ký hay trước đông đảo công chúng, họ đều dành cho nhau những lời lẽ hay nhất, chân tình nhất...

Dưới đây, Amnhac.net xin lược thuật lại câu chuyện về tình bạn vượt không gian, thời gian của GS Trần Văn Khê và nhạc sĩ Phạm Duy:

Năm 1945, nhạc sĩ Phạm Duy cùng gánh hát Đức Huy vào Sài Gòn biểu diễn. Sau đó, họ di chuyển xuống Lục tỉnh. Bắt đầu hát từ Mỹ Tho, Cần Thơ rồi tới Bến Tre, Bạc Liêu... Gánh hát đi từ tỉnh này qua tỉnh khác bằng xe lửa hoặc xe bus. Nhưng ở nhiều nơi, vì tiện đường thủy nên sẽ di chuyển bằng thuyền. 

Vào một ngày mùa hạ, gánh hát tới thành phố Vĩnh Long. Tại đây, Phạm Duy có thêm một người bạn mới, đó là Trần Văn Khê. 

Thời điểm đó, trước khi vào khu kháng chiến, nhạc sĩ Trần Văn Khê đưa gia đình về Vĩnh Long sinh sống. Nghe tin có chàng du ca theo gánh hát cải lương để truyền bá nhạc cải cách, Trần Văn Khê đã "mò" tới nghe Phạm Duy hát. Sau đó, hai người kéo nhau ra một nhà thủy tạ ở bờ sông gọi là Cầu Lộ, ngồi nói chuyện huyên thuyên tới 3h sáng vẫn chưa hết chuyện...

"Xuất thân từ một gia đình nghệ sĩ, dù đã ra Hà Nội học trường thuốc, nhưng Trần Văn Khê sẽ không bao giờ là một dược sĩ hay bác sĩ mà sẽ trở thành một giáo sư của nền Âm nhạc Việt Nam. Có lẽ anh là người đầu tiên và độc nhất ở cái nhìn tổng hợp về nhạc sử Việt Nam, một nghệ thuật mà chúng ta không thể hiểu biết một cách rõ ràng nếu chỉ đọc nhạc sĩ trong sách Đại Việt sử ký toàn thư hay của những người ngoại quốc viết về nhạc Việt như Gaston Knost, Le Bris...

Ông nội của Trần Văn Khê là cụ Trần Văn Diệm, một trong những vị sáng lập nên sân khấu miền Nam với những màn Ca Tài Tử, Ca Ra Bộ vào đầu thế kỷ XX. Người cậu của anh cũng là một nhạc sĩ cổ truyền, Nguyễn Tri Khương, đã từng làm phong phú nhạc mục thính phòng (và cải lương) bằng những sáng tác như Yến Tước Tranh Ngôn, Thất Trĩ Bi Hùng. Anh và người em Trần Văn Trạch đều là linh hồn của âm nhạc đương đại Việt Nam", Phạm Duy viết về Trần Văn Khê trong hồi ký.

Về phần mình, GS Trần Văn Khê từng chia sẻ một câu chuyện khiến nhiều người rơi nước mắt, đó là việc, ông từng thoát chết nhờ sách dạy nhạc Lavignac do Phạm Duy cho mượn. Đó cũng là lý do mà hai người bạn, dù đi theo 2 con đường khác nhau trong âm nhạc nhưng vẫn rất thân thiết.

Nhạc sĩ Phạm Duy có cuốn sách Lavignac bằng tiếng Pháp mà ông coi như bảo vật. Tuy nhiên, ông đã sẵn lòng cho Trần Văn Khê mượn, khi ấy là nhạc trưởng quân đội Nam Bộ. 

Năm 1947, Trần Văn Khê bị bắt ở ngã 7 Hậu Giang và bị đem xử bắn. Trong tay ông giữ khư khư cuốn sách Lavignac của bạn. Một sĩ quan quân đội địch bất ngờ vì điều đó và thốt lên rằng: "Nếu bắn chết người này thì phí quá". Nhờ đó mà Trần Văn Khê được sống tiếp. Cuộc sách tiếp tục được GS Trần Văn Khê mang lên chiến khu, rồi sáng hết nước này đến nước khác. Sau hơn 30 năm, từ Paris, GS Trần Văn Khê gửi lại cho nhạc sĩ Phạm Duy và cuốn sách vẫn nguyên vẹn, không mất tráng nào, cũng không mất dòng nào.

Năm 1945, nhạc sĩ Phạm Duy ở Cà Mau trở về Sài Gòn để gặp Cách mạng thì GS Trần Văn Khê cũng ở đó. Tại đây, Trần Văn Khê giới thiệu Lưu Hữu Phước, Mai Văn Bộ, Huỳnh Văn Tiểng (3 chủ nhân của một cửa hàng bán bản nhạc ở đường bonard với bảng hiệu Hoàng - Mai - Lưu) cho Phạm Duy. 

Rồi Phạm Duy trở ra Hà Nội, đi theo kháng chiến. Còn Trần Văn Khê sang Pháp du học. Ông theo học trường Sciences Politiques (Khoa học Chính trị) ở Paris. Nhưng sau đó, ông vào Institut de Musicogie để học về nhạc học. Khoảng 7,8 năm sau, khi Phạm Duy sinh sống ở miền Nam (1951) thì hai người bắt đầu thư từ qua lại. 3 năm sau (1954), có lẽ vì nghe theo lời khuyên của Khê, Phạm Duy đáp tàu biển La Marseillaise đi Pháp học nhạc. Trong thời gian này, hai vẫn gặp gỡ, chia sẻ công việc, cuộc sống và âm nhạc.

Phạm Duy trở về Việt Nam sau khi học được những điều cần thiết. Năm 1973, Trần Văn Khê cũng có dịp về Sài Gòn. Phạm Duy hân hạnh mời bạn đến căn nhà vườn của mình ở Phú Nhuận để gặp gỡ bạn bè, ăn thịt cừu nướng, nghe hát trống quân...

Nhưng vì thời cuộc, Phạm Duy phải rời xa đất nước thân yêu đến sinh sống ở Hoa Kỳ. Trần Văn Khê vẫn luôn là người bạn thân thiết để ông trút bầu tâm sự. Trong 2 năm đầu, giống như mọi người tị nạn, Phạm Duy gần như bị tê liệt. Biến cố 30/4 xảy ra quá nhanh, khiến ông cũng như mọi người mất hết tinh thần. Cho rằng đã ly hương lại mất luôn 4 đứa con, ông cảm giác như mình mất luôn sự ham sống. Nhưng vượt qua tất cả, ông vẫn phải sống và lao động.

Trong căn nhà gỗ ở Fort Walton Beach (Florida) những khi rảnh, Phạm Duy thường mở bản thảo của Bầy Chim Bỏ Xứ ra coi, với ý định hoàn tất nó. Nhưng sau một thời gian vật lộn kịch liệt với cái gọi là tổ khúc, soạn được dăm ba đoản khúc, từ bài đầu tới những bài kế tiếp, tất cả chỉ là những tiếng hót buồn bã của một lũ chim hờn tủi, khổ đau, khóc lóc và chết chóc!

"Vào lúc này, ở hai bên bờ Đại Tây Dương, tôi và người bạn nhạc Trần Văn Khê thoảng điện đàm hoặc trao đổi thư từ. Khi gia đình tôi vừa chân ướt chân ráo tới Florida, Khê đã gửi tặng “người di tản buồn” này một số tiền “cứu trợ” (món nợ này tôi cũng trả được rồi). Khi Khê hỏi tới việc sáng tác, nhân đang ngồi soạn Bầy Chim Bỏ Xứ, tôi bèn gửi tặng bạn bài hát dang dở trong đó có quá nhiều tiếng chim kêu than. Trong năm 1976, Khê về Việt Nam, kể cho nhạc sĩ Đỗ Nhuận nghe câu chuyện tổ khúc của tôi với đoạn con chim hộc máu chết vì quá u buồn. Thế là tin tức về tôi lan ra ngoài, rồi kết cục người ta đồn ầm lên là Phạm Duy đang hát trên sân khấu thì thổ huyết chết. Các con tôi hoảng sợ quá, đánh điện tín qua, bố trả lời ngay: Bố chưa chết đâu các con ơi…", Phạm Duy viết trong hồi ký.

Trong 30 năm ở Hoa Kỳ, Phạm Duy đi Pháp 20 lần, lần nào cũng ghé thăm bạn và có vào lần được mời qua Mỹ diễn thuyết âm nhạc, Trần Văn Khê cũng tới thăm và ngủ lại nhà Phạm Duy...

Vào những năm 2000, lúc cả hai đã tới tuổi già, thật già, Trần Văn Khê và Phạm Duy về thăm quê hương và quyết định sống tại Việt Nam. Họ cùng nhau đi thắp nhang trước bàn thờ Trịnh Công Sơn, cùng nhau sinh hoạt trong những tổ chức âm nhạc, cùng nhau trao đổi ý kiến và tài liệu văn nghệ...

Tháng 12/2011, GS Trần Văn Khê bắt tay viết tác phẩm "Tính dân tộc trong âm nhạc Phạm Duy và Tình bạn Duy-Khê" (NXB Thời Đại-Cty Phương Nam phát hành). Trong email gửi cho Phạm Duy để bổ sung tài liệu, GS Trần Văn Khê có viết: "Biết Duy không khỏe mà "đòi" nhiều bài Khê cũng xót xa lắm. Nhưng muốn viết về Duy một cách rất nghiêm túc phải có đủ tư liệu. Khê muốn nhìn nhãn quang của một nghệ nhân trong cổ nhạc truyền thống mà xem cách Duy áp dụng thang âm ngũ cung theo quan điểm cổ truyền trong sáng tác mới và cả cách sáng tạo những thang âm ngũ cung mới của Duy…”.

Phạm Duy đã khóc khi đọc được những trang bản thảo đầu tiên trong cuốn sách viết nghiêm túc và khách quan về mình. Trong email trả lời bạn, nhạc sĩ Phạm Duy viết: "Rất cảm động khi đọc bản thảo của Khê. Khê đã viết ra những lời giải thích rõ ràng về con người Phạm Duy, kể cả xấu tốt… moa vừa đọc vừa khóc đó Khê ơi".

Còn GS Trần Văn Khê thì chia sẻ: "Khi làm cuốn sách này, tôi rất mong muốn nó tới được tay bạn tôi, để ngày xuất bản hai anh em cùng nhau giới thiệu trước báo chí. Nhưng không may Phạm Duy gặp nhiều biến cố trong cuộc đời, tuổi già chồng chất, bịnh tật cũng như sự qua đời của con trai trưởng Duy Quang - người con mà Duy thương yêu nhất. Quá nhiều áp lực và những cơn bịnh từ thể xác tới tinh thần đã làm cho Duy từ bỏ cõi đời trong lúc quyển sách đã thành hình gần như đầy đủ".

Thế là, từ năm 1944 đế 2005 (61 mùa xuân), dù sống xa nhau, dù mỗi người có một lối sống riêng nhưng Trần Văn Khê "ngăn nắp" và Phạm Duy "bừa bãi" luôn luôn là hai người bạn thân thiết, trong đời thường và trong cả nghệ thuật. Đồng hành dị lộ hay đồng sàng dị mộng!

Mặc dù kém GS Trần Văn Khê 1 tuổi nhưng nhạc sĩ Phạm Duy lại về cõi vĩnh hằng trước bạn. Trong bài viết tưởng nhớ Phạm Duy, Trần Văn Khê viết:

"Dù sao đi nữa tôi cũng rất vui khi có cơ hội nói rõ về một trong những người bạn thân trong lĩnh vực âm nhạc của mình, không phải vì thương bạn hay nể bạn mà là bản thân tôi muốn nói ra để mọi người biết rõ hơn, đầy đủ hơn, chân thực hơn về con người thực sự của bạn mình.

Chỉ tiếc rằng Duy đã về cõi vĩnh hằng mà chưa kịp nhìn thấy quyển sách ra đời, cũng chưa kịp để hai anh em cùng vui một niềm vui chung cuối đời khi cùng hợp tác để làm ra quyển sách bàn sâu về khả năng và công việc sáng tác đậm màu dân tộc trong nhạc của Duy.

Tuy mọi sự không theo sự chờ đợi và mong mỏi của hai anh em, nhưng trước khi ra đi, Duy cũng đã kịp xem toàn bộ bản thảo cuốn sách tôi viết về Duy. Tôi còn nhớ lúc ấy Duy đang bịnh nặng phải vào nhà thương cấp cứu, nhưng sau khi ra viện đã ngồi đọc hết tập bản thảo tôi gởi qua email".

Xem thêm: Nhạc sĩ Phạm Duy và những chia sẻ rất đời về cha - nhà văn Phạm Duy Tốn