Nhạc sĩ Trương Quang Lục và hồi ức về những ca khúc làm nên tên tuổi cố nhạc sĩ Văn Cao

Lần đầu tiên tôi gặp nhạc sĩ Văn Cao là tại Đại hội thành lập Hội nhạc sĩ Việt Nam vào năm 1975 tại Hà Nội. Tôi không nén được xúc động khi được tận mắt nhìn thấy và được dự họp với một nhạc sĩ nổi tiếng cả nước. Lúc ấy ông vừa tròn 34 tuổi, nếu còn, nay đã là cụ ông 90 rồi. Trong Đại hội năm ấy, tôi cũng đã góp một lá phiếu nho nhỏ cùng với hầu hết số phiếu trong Đại hội bầu nhạc sĩ Văn Cao vào Ban chấp hành Hội nhạc sĩ Việt Nam khóa đầu tiên.

Trước năm 1975, những lần gặp nhạc sĩ Văn Cao tại trụ sở Hội nhạc sĩ Việt Nam, tôi rất muốn hỏi chuyện nhiều về sự nghiệp sáng tác của ông – người mà tôi rất ngưỡng mộ. Nhưng rồi tôi bị công việc chung cuốn trôi, dự định mãi không thành. Mãi sau ngày giải phóng, phải đến tháng 5/1985, trong dịp Văn Cao vào công tác vài ngày tại Sài Gòn tôi tới thăm và tranh thủ hỏi chuyện về thời trai trẻ cũng như hoàn cảnh ra đời một số tác phẩm nổi tiếng của ông.

Nhạc sĩ Văn Cao cho biết, ông sinh ra và lớn lên tại Hải Phòng, trong một gia đình nghèo, học nhạc tại một trường dòng. Sau khi bố mất, năm 1940, ông 17 tuổi theo chị vào Sài Gòn làm cho hãng quảng cáo. Thời gian này ông có sáng tác nhạc nhưng chưa thành hình. Những gì viết được thời ấy được ông dùng làm chất liệu cho các bài hát sau này.

Văn Cao có “bật mí” với tôi rằng ca khúc “Thiên Thai” nguyên là bài “Trên sông Hương” được ông sáng tác ở Sài Gòn, từng đem ra trình diễn nhưng không thành công. Đến năm 1941, khi trở lại Hải Phòng ông đã chỉnh sửa lại cả nhạc lẫn lời và đặt tên mới là “Thiên Thai”. Câu chuyện cổ tích Lưu Thần và Nguyễn Triệu đi lạc vào động Thiên Thai, kết duyên cùng tiên nữ, qua tài năng sáng tạo nghệ thuật của  Văn Cao đã được nâng lên thành một giai thoại hết sức nên thơ và hấp dẫn.

Lần đầu tiên “Thiên Thai” xuất bản tại Hà Nội, nhạc sĩ Văn Cao cũng đã thổ lộ cảm nghĩ của mình khi sáng tác bằng mấy câu đặt ở đầu bài: “Ảnh hưởng sông nước khúc Thiên Thai cổ trong khung cảnh huyền diệu của Đường thi với hai truyện Thiên Thai và Đào Nguyên. Người sông Ngự đã lạc cảm xúc rồi”. Vừa ra mắt, bài hát nhanh chóng được công chúng đón nhận. Kể từ đó, “Thiên Thai” đã bay cao, bay xa, vượt không gian và thời gian để thành một nhạc phẩm sống mãi trong lòng quần chúng.

Hồi thiếu niên, tôi thường ngâm nga “Suối mơ”, một trong những sáng tác vô cùng nổi tiếng của nhạc sĩ Văn Cao, một ca khúc trữ tình bay bổng, lãng mạn. Nét nhạc nhẹ nhàng, duyên dáng như nét bút uyển chuyển của một nhạc sĩ tài hoa vẽ nên khung cảnh nên thơ “bên rừng thu vắng, dòng nước trôi lững lờ ngoài nắng”. Lời ca được nhạc sĩ trau chuốt, gọt giũa như những câu thơ giàu nhạc điệu với những hình ảnh tuyệt mỹ về “con suối róc rách”, “bóng cây thùy dương”, “đàn nai đùa trong khóm lá”,…

Gặp gỡ nhạc sĩ Văn Cao lần này, sau khi hỏi chuyện về ca khúc “Thiên Thai”, tôi lại được dịp “phỏng vấn” về “Suối mơ”. Nhạc sĩ Văn Cao vui vẻ cho biết: “Tôi sinh ra và lớn lên ở vùng đất cảng Hải Phòng, nên sông nước là hình ảnh tôi rất yêu thích. Trong nhiều sáng tác của tôi, đặc biệt là bài “Suối mơ”, sông nước đã trở thành hình tượng chính trong giai điệu và lời ca… Sau khi sáng tác bài hát “Suối mơ” vào năm 1942, thì cùng năm đó tôi cũng bắt tay vào viết bản Trương Chi từ 3 bài gộp lại, trong đó có cả “Suối Mơ”. Nhưng sau này tôi nhận thấy bài “Suối mơ” được phổ biến rộng rãi nên giữ nguyên nó làm bài độc lập, thay bài khác vào làm thành bản Trương Chi 2 vào năm 1945, cũng chính là bản đang lưu hành hiện nay”.

Khi chia sẻ về ca khúc “Tiến quân ca” nhạc sĩ Văn Cao nói ông sáng tác bài hát này dựa theo gợi ý của một cán bộ cách mạng tên Vũ Quý, khi ấy khóa quân chính kháng Nhật ở chiến khu đang cần bài hát. Ông không ngờ được sau này bài hát đã trở thành quốc ca của nước ta, đó là một vinh dự quá to lớn. Bài hát “Tiến quân ca” được hoàn thành vào tháng 11 năm 1944, tức là trước Cách mạng tháng 8 gần 1 năm. Nhạc sĩ Văn Cao chia sẻ, ông đã tự tay viết bài hát này trên thạch bản để in vào tờ báo “Độc Lập” bí mật của cách mạng.

Trong buổi trò chuyện, nhạc sĩ thừa nhận ca từ trong bài hát “Tiến quân ca” không hợp với thời nay nên việc chỉnh sửa lại là cần thiết. Lời cũ của bài hát có câu “Thề phanh thây uống máu quân thù”, đã được sửa lại thành “Vì nhân dân chiến đấu không ngừng”; lời cũ “Võ trang đâu, lên đường/Hỡi ai lòng chớ quên/Bắc Sơn cùng Đô Lương, Thái Nguyên”, đã được chuyển thành “Tiến mau ra sa trường/Tiến lên cùng tiến lên/Nước non Việt Nam ta vững bền”…

Lúc chuẩn bị kết thúc buổi trò chuyện trao đổi âm nhạc khá lý thú này, nhạc sĩ Văn Cao đã bất ngờ đưa tôi bức tranh ông tự ký họa bên dưới có ghi mấy chữ tặng tôi. Đối với tôi đây là một kỷ vật vô cùng quý giá.

Nhạc sĩ Trương Quang Lục

Xem thêm: Hồi ký của nhạc sĩ Văn Cao: “Tại sao tôi viết Tiến quân ca?”