Nhạc sĩ Trần Văn Trạch: "Quái kiệt" đa tài, người khai sinh ra dòng nhạc hài hước

HỒ SƠ TIỂU SỬ NHẠC SĨ TRẦN VĂN TRẠCH

• Tên thật: Trần Quang Trạch
• Nghệ danh: Trần Văn Trạch
• Ngày sinh: 1924 - 1994
• Quê quán: Mỹ Tho, Tiền Giang
• Nghề nghiệp: Nhạc sĩ, ca sĩ, nhà làm phim, nhà tổ chức chương trình
• Thể loại sáng tác: Nhạc hài hước, nhạc trữ tình
• Ca khúc nổi tiếng: Xổ số kiến thiết quốc gia, Chiến xa Việt Nam, Anh phu xích lô,…
• Thời gian hoạt động: 1945 - 1994

Nhạc sĩ Trần Văn Trạch là ai?

Nhạc sĩ Trần Văn Trạch tên thật là Trần Quang Trạch, sinh năm 1942 tại làng Đông Hòa, Mỹ Tho (nay thuộc Tiền Giang), trong một gia đình có truyền thống cổ nhạc và sân khấu tuồng. Ông cố của ông là Trần Quang Thọ, là nghệ nhân nổi tiếng trong ban nhạc cung đình Huế. Ông nội là Trần Quang Diệm, ngày nhỏ từng được gửi ra Huế để học đàn tỳ bà. Cha của nhạc sĩ Trần Văn Trạch là Trần Quang Triều, biệt danh Bảy Triều, là người nổi tiếng trong giới cổ nhạc. Anh cả của ông là Trần Văn Khê, cựu giáo sư dân tộc nhạc học, nhà chuyên môn về nhạc cổ truyền Châu Á.

Từ nhỏ, nhạc sĩ Trần Văn Trạch đã bộc lộ năng khiếu về âm nhạc, ông học đánh đàn kìm và đàn tỳ bà rất thành thục, lại có giọng hát ấm, ca vọng cổ mùi không thua gì nghệ sĩ Năm Nghĩa nổi tiếng thời đó. Tuy hiểu biết về nhạc cổ, nhưng nhạc sĩ Trần Văn Trạch lại thích tân nhạc hơn.

Nhạc sĩ Trần Văn Trạch theo học chữ ở trường trung học Mỹ Tho cho tới năm 1942 thì dừng lại. Tuy xuất thân từ một gia đình cổ nhạc, nhưng vì là người thích buôn bán làm ăn nên sau khi lớn, thay vì theo con đường của gia đình, Trần Văn Trạch lại lập ra lò làm chén ở Vĩnh Kim. Sau một vài năm buôn bán không thành công, ông bỏ nghề lên Sài Gòn tìm việc.

Khoảng năm 1945, ở Sài Gòn những phòng trà nhỏ được mở cửa trở lại, nhạc sĩ Trần Văn Trạch bắt đầu công việc đầu tiên ở một phòng trà nhỏ trên đường Lý Tự Trọng. Ban đầu, ông làm hoạt náo viên và hát tại Dancing Théophile ở vùng Dakao từ năm 1947- 1948. Trong khoảng thời gian này ông đã sáng tác và trình diễn những bản nhạc hài nước nổi tiếng. Tuy nhiên, các bạn nhạc hài hước đầu tiên như “Hòa Bình 48”, “Làng báo Sài Gòn”,… không phải do nhạc sĩ Trần Văn Trạch sáng tác, mà đó là nhạc của Lê Thương.

Đến năm 1949, nhạc sĩ Trần Văn Trạch nhận thấy tân nhạc đang bắt đầu thịnh thành. Thế là ông nghĩ đến việc lăng xê danh từ “đại nhạc hội” để gọi những buổi hát bao gồm ca, vũ, nhạc, kịch trong cùng một chương trình nghệ. Từ đó trở đi, từ “đại nhạc hội” được mọi người dùng thông dụng cho tới ngày nay.

Sau đó, vì muốn khuếch trương tân nhạc thời kỳ sơ khai, nhạc sĩ Trần Văn Trạch đã nghĩ ra cách đem tân nhạc vào những màn ảo thuật, xiếc tại những buổi chiếu phim ở rạp bóng. Bởi những buổi chiếu bóng như vậy, khán giả đi xem rất đông, việc phổ biến tân nhạc như vậy sẽ giúp người xem dễ dàng tiếp nhận loại nhạc mới.

Một thời gian sau, nhạc sĩ Trần Văn Trạch nhận thấy ở Pháp có hình thức phụ diễn tân nhạc hay những màn hát thuật giữa phim thời sự, quảng cáo và phim chính. Thấy hình thức này phù hợp với việc phổ biến tân nhạc ở Sài Gòn lúc đó nên ông tìm cách bắt chước theo. Nhạc sĩ Trần Văn Trạch cùng với nhạc sĩ Đức Quỳnh đã hợp tác với nhau, chọn nhà hát bóng Nam Việt để thử nghiệm đầu tiên.

Lúc đó là vào khoảng năm 1951, được mọi người yêu thích và ủng hộ, Trần Văn Trạch đã lần lượt phổ biến hình thức phụ diễn tân nhạc này tới những rạp hát khác. Và cứ thế tạo thành hệ thống dây chuyền ở khắp Sài Gòn. Thời điểm đó tân nhạc thể loại trữ tình vẫn còn ít, mà ca sĩ không thể đem lên sân khấu những bài hùng ca tranh đấu được nên các nhạc sĩ mới bắt đầu đua nhau sáng tác những nhạc phẩm trữ tình phù hợp với thị hiếu công chúng. Cũng nhờ vậy mà nền tân nhạc đã thực sự bùng nổ trong thập niên 1950.

Nhắc đến màu sắc âm nhạc của Trần Văn Trạch, không thể không nhắc đến những bài hát hài hước của ông. Bản nhạc “diễu” đầu tiên được nhạc sĩ Trần Văn Trạch sáng tác là bài “Anh phu xích lô” năm 1951, sau đó ông tiếp tục cho ra khá nhiều bài như “Cái tê lê phôn”, “Cái đồng hồ tay”, “Anh chàng thất nghiệp”,… Bài nhạc nào của ông cũng làm người nghe bật cười thích thú. Cũng từ đó mà vị nhạc sĩ này có biệt danh Trần Văn Trạch.

Ngoài sự nghiệp sáng tác và ca hát, vị nhạc sĩ tài ba này còn đảm trách ban nhạc Sầm Giang trên đài phát thanh Pháp Á từ năm 1950 – 1954. Ban Sầm Giang khi ấy quy tụ một số nhạc sĩ có tên tuổi như Võ Đức Thu, Khánh Băng, Nghiêm Phú Phi,… và các ca sĩ có tiếng thập niên 1950 như Ngọc Sương, Ngọc Hà, Tôn Thất Niệm, Linh Sơn,… Đến năm 1953, ban Sầm Giang lại có thêm những gương mặt mới như nữ kịch sĩ Bích Thuận, Duy Trác, Tùng Lâm, ban hợp ca Thăng Long,…

Không chỉ hoạt động mảng âm nhạc, Trần Văn Trạch còn bén duyên với nền điện ảnh từ giai đoạn phôi thai. Năm 1955, ông cộng tác với hãng phim Mỹ Phương bên Pháp, sản xuất được 2 cuốn phim là Lòng nhân đạo (1955) và Giọt máu rơi (1956). Hai phim này Trần Văn Trạch đóng chung với nghệ sĩ Kim Cương. Sau một thời gian thì ông rời đi và chuyển sang cộng tác với người Hoa ở Chợ Lớn để lập một hãng phim mới tên là Việt Thanh. Tại đây, Trần Văn Trạch làm đạo diễn cho hai cuốn phim về truyện cổ tích Việt Nam là phim Thoại Khanh Châu Tuấn (1956) và Trương Chi Mỵ Nương (1956). Đến năm 1957, nhạc sĩ Trần Văn Trạch lâm bệnh nặng nên từ giã nghề điện ảnh.

Năm 1960, nhạc sĩ Trần Văn Trạch sang Pháp để tìm ý tưởng mới. Ở Paris, ông thường xuyên đi hát tại nhà hàng “La Table du Mandarin”. Sau khoảng 6 tháng, ông lại trở về Sài Gòn mang theo hình thức trình diễn nghệ thuật mới là múa rối. Đây cũng là khoảng thời gian mà Trần Văn Trạch nổi tiếng với bản “Chiều mưa biên giới” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông được hát theo kiểu soundtrack (hát thật trên sân khấu với dàn nhạc của Pháp thâu sẵn trên băng nhựa).

Từ năm 1965, những club ở Sài Gòn mở ra ngày càng nhiều, các ca sĩ hát nhạc trẻ cũng ngày một nhiều hơn. Thế là, nhạc sĩ Trần Văn Trạch lại chuyển sang làm “ông bầu” để tổ chức những chương trình nhạc trẻ cho lính Mỹ. Trong khoảng thời gian này ông cũng có sáng tác một vài bản nhạc, tuy nhiên không được phổ biến lắm.

Sau năm 1975, nhạc sĩ Trần Văn Trạch tạm sống một cuộc đời bình thường với những chuyến lưu diễn địa phương cùng với một số nghệ sĩ miền Nam còn ở lại như Nguyễn Long, Quốc Anh,…

Đến tháng 12 năm 1977, nhạc sĩ Trần Văn Trạch rời Sài Gòn sang Pháp. Tại hải ngoại ông vẫn âm thầm hoạt động văn nghệ. Có một dạo Trần Văn Trạch còn đi đóng kịch với một đoàn hát của Pháp, rồi thỉnh thoảng lại đi đóng một vài vai phụ trong các phim của Pháp. Trong khoảng thời gian này gần như nhạc sĩ Trần Văn Trạch không sáng tác nữa. Ông chỉ viết ra một vài bài nhưng không quá nổi bật.

Ở hải ngoại, nhạc sĩ Trần Văn Trạch cũng có đi diễn cho cộng đồng người việt ở Hoa Kỳ năm 1983 và 1986, ở Úc năm 1984 và thường có mặt trong các buổi hát để kiếm tiền giúp cho những con tàu vớt người di tản. Ở Âu châu từ Anh sang Đức, từ Bắc Âu sang Thụy Sĩ, nhạc sĩ Trần Văn Trạch vẫn tạo những trận cười cho khán giả qua những màn diễu ăn khách ngày xưa.

Năm 1989, nhạc sĩ Trần Văn Trạch giữ vai trò MC trong chương trình Paris By Night 9. Cũng trong chương trình này, ông đã trình diễn lại ca khúc mà hầu như người miền Nam nào cũng từng một lần nghe qua là bài “Xổ số kiến thiết quốc gia”.

Năm 1994, nhạc sĩ Trần Văn Trạch từ giã cõi trần tại Pháp vì bệnh viêm gan.

Lúc sinh thời, nhạc sĩ Trần Văn Trạch sống với người vợ Pháp và có một đứa con tên là Trần Văn Trần. Người con của ông từng được hy vọng là một nghệ sĩ nối nghiệp cha. Tuy nhiên, bẵng đi một thời gian tên của “cậu bé” này không còn được nhắc đến trong làng nghệ thuật nữa.

Đôi nét về sự nghiệp sáng tác của nhạc sĩ Trần Văn Trạch

Sau thành công của “đại nhạc hội”, năm 1951 nhạc sĩ Trần Văn Trạch lại tiếp tục khai sinh ra “chương trình văn nghệ phụ diễn”, đưa ca nhạc vào các rạp chiếu bóng để diễn trước giờ chiếu phim. Trong năm này, vì nhu cầu trình diễn nên nhạc sĩ Trần Văn Trạch đã tự sáng tác ra những bài nhạc hài hước để tự mình trình diễn lấy.

Bài nhạc “Anh phu xích lô” là sáng tác đầu tiên của ông (1951). Trong bài hát này, nhạc sĩ Trần Văn Trạch sử dụng âm giai thất cung, với những câu nhạc dễ nhớ được lặp đi lặp lại. Về tiết tấu thì ông dùng nhiều nhịp ngoại, hát nhanh và đặc biệt phải “giựt” theo kiểu swing để cho vui nhộn hơn.

“Có ai mà muốn đi tới Chợ Lớn

Có ai mà muốn đi tới Chợ Mới

Có ai mà muốn đi chóng cho mau tới

Ê tôi xin mời lại đây.

Chiếc xe này có bảo kiết thật chắc

Bánh xe thì tốt thùng có bọc sắt

Nếu khi mà có đụng phải xe jeep

Quý ngài chẳng hề hấn gì...”

Sau khi thấy loại nhạc này thu hút công chúng, được mọi người đón nhận nhiệt tình, Trần Văn Trạch lại tiếp tục cho ra mắt thêm một số nhạc phẩm hài hước khác như: “Chuyến xe lửa mùng 5”, “Đừng có lo”, “Anh chàng thất nghiệp”, “Cây bút máy”, “Cái Tê lê phôn”, “Cái đồng hồ tay”,… Bài hát nào của ông cũng làm người nghe bật cười thích thú. Cũng từ đó, ông được gọi với danh xưng “quái kiệt” Trần Văn Trạch.

Tuy vậy, nhạc sĩ Trần Văn Trạch không chỉ sáng tác nhạc hài hước, mà đôi khi trong âm nhạc của ông cũng pha lẫn vào một chút triết lý như bài “Khi người ta yêu nhau”, hoặc pha lẫn một chút bi thương trong bài “Chuyến xe lửa mùng 5”.

Trong năm 1952, có 2 bản nhạc của nhạc sĩ Trần Văn Trạch được nhiều khán giả yêu thích mà không phải là nhạc hài hước là bài “Chiến xa Việt Nam” và “Xổ số kiến thiết quốc gia”.

Dưới thời Đệ nhất Cộng Hòa, nhạc sĩ Trần Văn Trạch có sáng tác nhưng rất ít. Chỉ có một bài ca hài hước được ra đời đó là bài “Ba chàng đi hỏi vợ” được viết vào năm 1956.

Sau sự kiện năm 1975, nhạc sĩ Trần Văn Trạch tạm sống một cuộc đời bình thường. Năm 1977 ông sang Pháp, ở hải ngoại ông gần như không sáng tác nữa. Trong 17 năm ở nước ngoài, ông chỉ có vài bài, có lẽ là do cuộc sống mới ở hải ngoại đã cuốn con người ta vào nhịp sống ồ ạt, kiếm tiền mưu sinh.

Tuy nhiên, nhạc sĩ Trần Văn Trạch cũng có góp mặt vào trong làng tân nhạc Việt ở hải ngoại qua ba cuốn “Hài hước Trần Văn Trạch” (Thúy Nga, Paris, 1982), “Con đường hạnh phúc” (Thanh Lan, 1983), và “Allo, Paris” (Giáng Ngọc, 1986). Ngoài ra, ông còn góp mặt trong cuốn thi ca nhạc kịch Việt Nam do Hà Phong thực hiện tại Paris năm 1984.

Kho tàng âm nhạc và những nhạc phẩm đặc sắc nhất của nhạc sĩ Trần Văn Trạch

Những bài hát do nhạc sĩ Trần Văn Trạch sáng tác: Anh phu xe, Cái đồng hồ tay (Đồng hồ), Cây bút máy, Đêm khuya trên đường Catinat, Tai nạn telephone, Chuyến xe lửa mồng năm, Ba chàng đi hỏi vợ, Chồng đĩa hát cũ, Anh chàng thất nghiệp, Xe ô tô cũ, Ngày thể thao quốc tế, Bản nhạc tò ti, Đi xem hội chợ Sài Gòn, Vui buồn sân khấu, Cột đèn cũng muốn đi, Tôi là nhạc sĩ, Chiến xa Việt Nam, Đừng có lo, Xe mô tô cũ, Thu ca mộng khúc, Tôi đóng ciné,…

Trong đó, bài “Xổ số kiến thiết quốc gia” là bài hát mà hầu hết những người Việt ở miền Nam Việt Nam sinh sống trước năm 1975 đều thường xuyên được nghe, vì mỗi tuần tại rạp Norodom (sau đổi thành rạp Thống Nhất), đều phát bản nhạc này mỗi trước khi xổ số.

“Kiến thiết quốc gia

Giúp đồng bào ta

Xây đắp muôn người

Được nên cửa nhà

Tô điểm giang san

Qua bao lầm than

Ta thề kiến thiết

Trong giấc mộng vàng

Triệu phú đến nơi

Chỉ mười đồng thôi

Mua lấy xe nhà

Giàu sang mấy hồi...”

Sức ảnh hưởng của nhạc sĩ Trần Văn Trạch – Người khai sinh dòng nhạc hài hước

Trần Văn Trạch ngoài vai trò nhạc sĩ còn là một ca sĩ, diễn viên, trưởng đoàn nhạc, người tiên phong trong việc tổ chức nhạc hội, người đặt ra danh từ “đại nhạc hội” và là một trong những bầu sô đầu tiên của Việt Nam. Nhạc sĩ Trần Văn Trạch là một nghệ sĩ đa đài, góp mặt hầu hết các lĩnh vực trong làng nghệ thuật như âm nhạc, sân khấu, điện ảnh, đại nhạc hội,… Có thể nói, hầu hết những người trong giới nghệ sĩ Sài Gòn trước năm 1975 đều ít nhất một lần làm việc, cộng tác với ông. Có người gọi ông là “Anh Ba”, có người thì gọi là “Chú Ba”.

Thế hệ nghe nhạc sau này có thể ít biết đến danh xưng Trần Văn Trạch, nhưng ở thập niên 1940, 1950 tên của ông vô cùng nổi tiếng. Nhạc sĩ Trần Văn Trạch hoạt động sôi nổi nhất là vào lúc sơ khai của làng tân nhạc Việt Nam hồi thập niên 1940, 1950 với những ca khúc hài hước do chính ông sáng tác. Có thể nói, nhạc sĩ Trần Văn Trạch chính là người khai sinh ra dòng nhạc này.

Với mái tóc dài cùng giọng ca trầm ấm, cộng thêm phong thái biểu diễn mới lạ, độc đáo, vui nhộn, khôi hài, nhạc sĩ Trần Văn Trạch được khán giả, báo chí trước năm 1975 phong tặng danh hiệu “Quái kiệt”.

Có thể nói, đối với những người làm văn nghệ, tên tuổi nhạc sĩ Trần Văn Trạch đã đi vào lịch sử tân nhạc Việt Nam.

Ngoài sự đóng góp ở mảng âm nhạc, nhạc sĩ Trần Văn Trạch còn là người có nhiều đóng góp cho sự hình thành nền điện ảnh Việt Nam tại miền Nam thuở ban đầu.

Đánh giá về âm nhạc của nhạc sĩ Trần Văn Trạch – “Quái kiệt” đa tài

GS TS âm nhạc Trần Quang Khải (con trai của GS Trần Văn Khê, cháu ruột của nhạc sĩ Trần Văn Trạch) đã nhận xét về chú mình như sau: “Chỗ đứng của nhạc sĩ Trần Văn Trạch hoàn toàn riêng biệt trong vườn hoa âm nhạc Việt Nam và sự đóng góp của chú tôi cho nền tân nhạc Việt sẽ để lại cho thế hệ mai sau một hình ảnh khó kiếm giữa rừng nhạc Việt đầy hoa thơm cỏ lạ”.

Âm nhạc của nhạc sĩ Trần Văn Trạch có lời lẽ rất đơn giản, không cầu kỳ, không màu mè. Những từ ngữ được ông dùng đều rất phổ biến, được nghe nhiều trong đời sống hàng ngày. Và chủ đề ông sáng tác đều được lấy từ cuộc sống người dân nghèo nên rất dễ đi vào lòng người, khiến người nghe xúc động như nhìn thấy bản thân mình trong đó.

Nhìn lại chặng đường hơn 40 năm cống hiến của người nghệ sĩ tài hoa Trần Văn Trạch, những người yêu nhạc không ngừng gật gù công nhận quả thật rất xứng với danh hiệu “Quái kiệt” mà khán giả và báo chí trao tặng cho ông trước đó.

Xem thêm: Nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ: Ẩn bên trong cái vẻ sơ sài về ngoại hình là bậc tài hoa của nền nhạc Việt