Hoàn cảnh ra đời trường ca Hòn vọng phu: Tác phẩm nổi tiếng nhất của nền tân nhạc Việt Nam

VỀ TRƯỜNG CA HÒN VỌNG PHU

• Tên ca khúc: Trường ca Hòn vọng phu (gồm 3 ca khúc: Hòn vọng phu 1, 2, 3)
• Nhạc sĩ sáng tác: Lê Thương
• Thể loại: Trường ca
• Năm ra đời: 1946 - 1949
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Thái Thanh, Mai Hương

Câu chuyện dân gian hòn vọng phu có ở nhiều nơi trên đất nước đã được nhạc sĩ Lê Thương bất tử hóa bằng trường ca để đời. Nhưng ít ai biết được, ba tuyệt tác "Hòn vọng phu" đã ra đời như thế nào?

Trường ca Hòn vọng phu ra đời trong hoàn cảnh nào?

"Hòn vọng phu" là trường ca trứ danh của nền tân nhạc Việt Nam. "Hòn vọng phu" là trường ca đầu tiên của nền tân nhạc Việt Nam và nhanh chóng gây được tiếng vang và trở nên nổi tiếng. 

Nhạc sĩ Lê Thương đã kết hợp tài tình những giai điệu âm nhạc Tây phương với những âm giai ngũ cung của nhạc cổ truyền Việt Nam trong trường ca Hòn vọng phu. Điều mà sau này chính nhạc sĩ Văn Cao đã thừa nhận, phong cách này ảnh hưởng đến âm nhạc của ông rất nhiều. 

Nhà phê bình âm nhạc Nguyễn Thụy Kha là người đã có nhiều lần tiếp xúc với nhạc sĩ Lê Thương. Khi thì gặp một lần, khi thì đi cùng nhạc sĩ Văn Cao hay các nhạc sĩ danh tiếng khác. Lần cuối Thụy Kha gặp Lê Thương là vào năm 1985. Trong những lần gặp gỡ, Lê Thương đã chia sẻ nhiều câu chuyện sáng tác, chuyện các nhạc sĩ tân nhạc, tài liệu học thuật lẫn lịch sử âm nhạc.

Nhà phê bình âm nhạc Thụy Kha từng kể, khi rời Hải Phòng vào Nam, Lê Thương thấy trên con đường dài đằng đẵng xuyên đất nước mình có nhiều hòn vọng phu bên đường, cứ hết tỉnh này đến tỉnh khác. Lê Thương cám cảnh đất nước mình thời chiến. Vùng đất đầu tiên ông dừng chân là Đồng ai Thương, sau đó là cù lao An Hóa (Bến Tre), rồi viết "Hòn vọng phu 1". Ấy là vào năm 1941.

Cũng theo Thuy Kha, Lê Thương theo kháng chiến, đến năm 1947 khi đang ở vùng Chẹt Sậy (Bến Tre) thì viết tiếp "Hòn vọng phu 2" (Ai xuôi vạn lý). Khi về Sài Gòn, ông cùng với Phạm Duy và Trần Văn Trạch bị bắt giam 4 tháng. Sau khi được thả, ông sáng tác "Hòn vọng phu 3" (Người chinh phu về) năm 1951. Nếu đúng theo điều chia sẻ của nhạc sĩ Lê Thương với ông Thụy Kha, trường ca hoạt cảnh Hòn vọng phu sáng tác trong vòng 10 năm (1941 - 1951). 

Về hoàn cảnh sáng tác, báo Tuổi trẻ có những chia sẻ rất chi tiết. Theo đó, nguồn cảm hứng viết "Hòn vọng phu" manh nha từ khi nhạc sĩ Lê Thương còn là một cậu học sinh.

Thời còn là một cậu học sinh Ngô Đình Hộ (tên thật của nhạc sĩ Lê Thương) từng ghé đồn điền gia đình một người bạn học trên đất Đồng Đăng thuộc phủ Lạng Thương (nay là tỉnh Lạng Sơn). Trong cuộc viếng thăm đó, hình ảnh nàng Tô Thị ôm con chờ chồng đến hóa đá đã in sâu trong tâm trí Ngô Đình Hộ. 

Về sau, huyền tích này hòa quyện với hình tượng người vợ ôm con chờ chồng đến hóa đá trong những câu chuyện dân gian trải dài khắp đất nước thấm đậm trong trí óc của Lê Thương. Những hình ảnh, những câu chuyện đó đã thôi thúc Lê Thương sáng tác "Hòn vọng phu".

Nhạc sĩ Lê Thương cho biết, ngoài chuyện nàng Tô Thị ở Đồng Đăng xứ Lạng, còn có thêm câu chuyện về hai anh em ruột bị cảnh biệt ly vì giặc giã. Khi họ gặp lại không nhận ra nên lấy nhau. Người chồng bỏ đi biệt tích sau khi phát hiện vợ chính là em gái ruột qua vết sẹo do mình gây ra từ nhỏ. Người vợ không thấy chồng đã bồng con lên núi chờ đến hóa thành tượng đá.

"Phải nói cho đúng, những cảm hứng đã thôi thúc tôi sáng tác 'Hòn vọng phu' còn mấy yếu tố quan trọng nữa. Đó là chuyến tôi đi vào Nam, khi đi qua đèo Cù Mông đến ranh giới hai tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, tôi thấy đá vọng phu trên núi Đá Bia phía đông đèo Cả. Khi xuống chơi Hà Tiên, thấy hòn vọng phu ở Vịnh Thái Lan. Nhưng xúc tác sâu trong tâm hồn tôi là ảnh hưởng của những câu thơ trong Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn), đã in sâu vào tiềm thức khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Tất cả những ấn tượng đó nằm sâu trong tâm thức đã thôi thúc tôi thai nghén tạo nên 3 tác phẩm trường ca  nhạc cảnh Hòn vọng phu", nhạc sĩ Lê Thương kể.

Cũng theo nhạc sĩ Lê Thương, 3 phiên khúc "Hòn vọng phu" xuất phát từ những bước luân lạc kéo dài tại xứ dừa Bến Tre. Những rung cảm êm đềm lẫn ghê rợn, tuyệt vọng, đã giúp cho Lê Thương chắp nối dần các tình tiết thành một truyện ca. Cả ba bản nhạc được viết với âm giai rê thứ.

3 phiên khúc "Hòn vọng phu" viết về nội dung gì?

Từ câu chuyện người vợ chờ chồng đến hóa đá, Lê Thương đã xây dựng nên câu chuyện khiến người nghe xúc động, kể về mối tình bị chia cắt của người chồng và người vợ do khói lửa loạn lạc, để rồi khi người chồng hồi hương đã quá muộn. 

Trường ca Hòn vọng phu được chia ra làm 3 phiên khúc với nội dung chính:

- Hòn vọng phu 1: Đoàn người ra đi (sáng tác 1943, xuất bản lần đầu 1946); kể về cảnh chia ly trở thành vĩnh viễn của đôi vợ chồng trẻ. Chồng lên đường ra trận, vợ ở nhà mòn mỏi ngóng chờ đến hóa đá. Bằng cảm xúc và trí tưởng tượng, Lê Thương đã hòa quyện giữa truyện thơ "Chinh phụ ngâm" với các địa danh gắn liền với các điển tích ly biệt.

- Hòn vọng phu 2 : Ai xuôi vạn lý (sáng tác 1946, xuất bản lần đầu tháng 10/1946); phần này viết về niềm son sắt của người vợ trong đời đá vững chãi đợi chờ suốt nghìn năm, dù núi lở sông mòn, dù nhận được tin chồng đã khuất. 

- Hòn vọng phu 3: Người chinh phu về (sáng tác 1947, xuất bản lần đầu 19489); người chinh phu về lại cố hương tìm vợ con nhưng tất cả chỉ còn là quá khứ và đơn đau trước "vết bước đi trên phiến đá mòn còn in dấu".

Đánh giá về trường ca Hòn vọng phu của Lê Thương, tác giả Phan Hoàng (sách Phỏng vấn người Sài Gòn) đã viết: Lê Thương góp phần khẳng định bước tiến mới của một nền âm nhạc vốn đã định hình từ hàng ngàn năm ở phương Đông. Bước chân lưu lạc của người nghệ sĩ ngay chính trên đất mẹ thân yêu thời tao loạn đã đem lại cho Lê Thương những xúc cảm bi tráng mà đỉnh cao là bản "Hòn vọng phu".

Trường ca Hòn vọng phu được nhạc sĩ Lê Thương kết hợp nhuần nhuyễn giữa truyền thống và hiện đại, dệt nên "truyện ca" bất tử, chinh phục trái tim người yêu nhạc.

Trường ca Hòn vọng phu được phổ biến rộng rãi đến mức nào?

Trường ca Hòn vọng phu ra đời, không cần tốn nhiều thời gian đã tự khẳng định vị trí của mình trong lòng người yêu nhạc, dù thể loại trường ca có cấu trúc dài như thế vốn rất kén người nghe. Điều này dẫn đến việc  nhiều ca sĩ hay các ban hợp ca chọn trình bày. Đó cũng là may mắn của nền nhạc Việt.

Trong hơn nửa thế kỷ qua, số lượng bản thu "Hòn vọng phu" nhiều vô kể, khó có thể liệt kê được hết. Nhưng có một bản thu được đánh giá xuất sắc là bản thu của danh ca Thái Thanh. Thái Thanh cũng từng trình bày trường ca này với các ban nhạc nổi tiếng như:

- Trước 1975, Thái Thanh kết hợp với ban hợp ca Thăng Long (ngoài Thái Thanh có Thái Hằng, Phạm Đình Chương, Phạm Duy) - ban hợp ca nổi tiếng nhất miền Nam trước 1975. Giọng ca cao vút của Thái Thanh cùng giọng bè đầy hào hùng, trầm ấm của ban hợp ca đã tạo ra một tác phẩm vừa bi hùng vừa thổn thức.

- Bản thu trong đĩa "Nhật Trường 5: Khi người yêu tôi khóc" cùng với Nhật Trường. Đây là bản thu được đánh giá cực hay. Cũng là một trong những bản đặc biệt vì có giọng ngâm thơ khúc đầu lấy từ "Chinh phụ ngâm khúc" của Đặng Trần Côn do Hoàng Oanh trình bày. Bản thu này có nét độc đáo là sự kết hợp hay đến lạ của tiếng hát đầy nội lực, tâm huyết của Thái Thanh, cùng giọng ca lão luyện của Nhật Trường. Ở phần 2: Ai xuôi vạn lý do Thái Thanh đơn ca cũng được đánh giá cao.

- Bản thu năm 1993 tại hải ngoại trong "CD Hội Trùng Dương". Bản thu này, danh ca Thái Thanh hát cùng ca đoàn Ngàn Thông của nhạc sĩ Thanh Lâm. 

Ngoài Thái Thanh, Mai Hương cũng là nữ ca sĩ có bản thu âm "Hòn vọng phu" được đánh giá khá cao. Giọng ca Mai Hương không bằng cô ruột Thái Thanh nhưng phần hòa âm nghe hiện đại hơn, phần bè đầu tư kỹ thuật hơn. Đây cũng được xem là điểm vượt trội của bản thu này. 

Đôi nét về nhạc sĩ Lê Thương

Lê Thương (tên thật là Ngô Đình Hộ, 1914 - 1996) là nhạc sĩ tiêu biểu của thời kỳ tiền chiến của tân nhạc Việt Nam. Ông là nhạc sĩ tiên phong viết nhạc cải cách. Âm nhạc của ông có ảnh hưởng đến nhiều nhạc sĩ khác, mà điển hình là nhạc sĩ đại tài Văn Cao.

Ngoài tác phẩm để đời trường ca Hòn vọng phu, Lê Thương còn sáng tác nhiều thể loại khác với các tác phẩm tiêu biểu như: Học sinh hành khúc, Thằng Cuội...

Xem thêm: Hoàn cảnh ra đời ca khúc "Học sinh hành khúc" gắn liền với phong trào "Trả Ơn" ở thập niên 1950