Hoàn cảnh ra đời "Hồn tử sĩ" - khúc nhạc tri ân và tưởng niệm

VỀ CA KHÚC "HỒN TỬ SĨ"

• Tên ca khúc: Hồn tử sĩ (tên khác: Hát Giang trường hận)
• Nhạc sĩ sáng tác: Lưu Hữu Phước
• Thể loại: Nhạc tiền chiến 
• Năm ra đời: Khoảng 1942 - 1943

Ca khúc "Hồn tử sĩ" ra đời trong hoàn cảnh nào?

Ngay từ khi còn rất trẻ, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước đã hừng hực khí thế của một cậu học sinh, sinh viên yêu nước. Sau khi đỗ tú tài, ông ra Hà Nội học trường Y - Dược (thuộc Viện Đại học Đông Dương, 1940 - 1944). Thời đó, do ảnh hưởng của phong trào Mặt trận Bình dân nên phong trào đấu tranh chính trị trong sinh viên Đông Dương phát triển mạnh mẽ. Nhạc sĩ Lưu Hữu Phước tham gia và nhanh chóng trở thành thủ lĩnh của phong trào. Ông có dịp tiếp xúc với một số thành viên của Mặt trận Việt Minh, từ đó bước theo con đường đấu tranh chính trị bằng chính âm nhạc của mình. 

Năm 1941, ông thành lập nhóm nhạc Tổng hội Sinh viên, chú trọng đến việc dùng dòng nhạc hào hùng trong Tân nhạc để đấu tranh chính trị chống Pháp, Nhật. Trong giai đoạn 1941 - 1944, Lưu Hữu Phước cùng nhóm sinh viên của Tổng Hội đã cho ra đời nhiều ca khúc khơi dậy lòng yêu nước trong dân chúng, đặc biệt là trong giới học sinh, sinh viên. Đó là những ca khúc lấy đề tài lịch sử ngợi ca chiến công, ngợi ca anh hùng dân tộc...

Trong đợt tổ chức các hoạt động về nguồn của sinh viên, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước đã sáng tác nhiều ca khúc nổi tiếng: Tiếng gọi sinh viên (sau sửa đổi thành "Tiếng gọi Thanh niên"; Hát Giang trường hận (sau sửa đổi thành "Hồn tử sĩ); Bạch Đằng giang; Ải Chi Lăng; Hội nghị Diên Hồng; Hờn sông Gianh...

Trong khuôn khổ bài viết này, tác giả tập chung chia sẻ những thông tin thú vị liên quan đến hoàn cảnh ra đời của ca khúc "Hồn tử sĩ".

Nguyên bản "Hát Giang trường hận"

Ca khúc nguyên bản "Hát Giang trường hận" được nhạc sĩ Lưu Hữu Phước sáng tác trong khoảng năm 1942 - 1943. Khi đó, ông tham gia đợt cắm trại do Tổng hội Sinh viên Đông Dương tổ chức tại Mê Linh (Hà Nội). 

Ban đầu, bài hát được ông cảm tác khi đứng trước dòng sông năm xưa Hai Bà Trưng trẫm mình tuẫn tiết. Là con dâu nước Việt ắt hẳn ai cũng biết câu chuyện về Hai Bà Trưng - 2 người phụ nữ dũng cảm đứng lên chống lại ách đô hộ, trả thù nhà trả nợ nước. Khi cuộc khởi nghĩa thất bại, bai bà đã trẫm mình xuống dòng sông Hát. Đó là lý do vì sao, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước đặt tên ca khúc là "Hát giang trường hận". 

Theo tờ Quân đội nhân dân cuối tuần, câu chuyện sáng tác ca khúc này được kể như sau: Đó là vào một tối đi xem phim tại rạp Casino ở Ô Cầu Dền vừa tan, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước cùng người bạn thân Mai Văn Bộ đi trong đêm mưa trên đường từ Bạch Mai về nhà ở số 66 phố Wiélé (nay là phố Thể Giao, góc Bùi Thị Xuân và Tô Hiến Thành, có thời kỳ gọi là phố b325). Con đường này thật lạnh lẽo, hai bên đường hoang vắng, trời tối như mực, tiếng ếch ương và tiếng nhái kêu nghe lạnh xương sống, tưởng như tiếng oan hồn của những người chết trận vẫn oán hờn chưa tan. Lưu Hữu Phước chợt nghĩ tới những trận đánh năm xưa thời Hai Bà Trưng với quân Mã Viện trên hồ Lãng Bạc (Hồ Tây hay còn gọi là hồ Dâm Đàm). 

Thế là ông quyết định chọn một ngày bão, đội mưa đi trên đường Cổ Ngư để tận mắt nhìn sóng gió hồ Lãng Bạc. Dường như trong mưa gió và sóng nước, ông thấy đoàn tử sĩ hiện liên diễu hành, kêu gọi người hôm nay đứng lên chống lại ách đô hộ của thực dân Pháp. 

"Hát Giang trường hận" mang giai điệu với những đẳng âm mở đầu theo nhịp 4/4 chầm chậm, rờn rợn... như nhịp bước âm khí của đoàn tử sĩ. Ca khúc rất phù hợp với không khí tưởng niệm trong các buổi tang lễ. Nguyên bản "Hát Giang trường hận" như sau:

Đêm khuya âm u

Ai khóc than trong gió đàn

Sóng cuốn Trưng Nữ Vương

Gợi muôn ngàn bên nước tràn

Hồn ai đang thổn thức trên sông

Hồn quân Nam đang khóc non sông

Sát khí ngất đất bao lớp thây muôn bóng huyền

Không gian như lắng nghe bao oan hồn

Đang xao xuyến xót thương hai Nữ hoàng tuẫn thân

Dù mạng vong lửa hờn chưa tan

Làn sóng đang thét gào gió vang tiếng nguyền cùng gươm đao

Nguyện cùng sông đẫm máu

Tấm thân nát không nao

Nhìn thấy quân Hán dày xéo

Sông núi nhà dòng châu rơi

Khắp nước non mờ tối dưới trời.

Nào ai yêu nước nhà

Vì giống nòi vì hận thù

Làm sao đưa dân qua cơn đau khổ

Người Nam anh dũng quyết dâng đời sống cho non sông

Liều mình vào tên khói

Cùng người thù ta quyết không đạp đất chung

Trai hùng tráng lúc quốc biến xả thân

Lấy máu nóng cứu dân khỏi hồi nguy nan

Chí hiên ngang.

Bao năm công đức

Xây đắp nên non nước nhà

Sóng gió nguyện khắc trong

Tấm quốc dân không xóa nhòa

Vì đâu vua Trưng nữ ra quân

Vì non sông tử tiết vong thân

Nước cuốn réo rắt như thiết tha gọi quốc hồn

Thiên thu trên Hát Giang vang tiếng lòng

Dân đau đớn khóc giang san phải hồi ngửa nghiêng

Cùng nhau khấn non nước thiêng liêng.

Vì sao "Hát Giang trường hận" sửa đổi thành "Hồn tử sĩ"?

Năm 1944, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước vào Nam Bộ theo yêu cầu của Mặt trận Việt Minh để tham gia vận động cho phong trào "Xếp bút nghiên" của sinh viên 3 miền Nam - Trung Bắc, rủ nhau bỏ học để trực tiếp tham gia hoạt động cách mạng. Đến đầu năm 1945, khi tổ chức Thanh niên Tiền phong được thành lập, ông trở thành một trong những thủ lĩnh của phong trào. Đến tháng 8/1945, ông tham gia giành chính quyền ở Sài Gòn.

Sau khi thực dân Pháp tái chiến Nam Bộ, ông giữ chức vụ Giám đốc phòng xuất bản Nam Bộ cho đến tháng 5/1946. Trong thời gian này, ông cùng người đồng nghiệp tên Hồng Lực đã sửa chữa và đổi tên lại bài hát "Hát Giang trường hận" thành "Hồn tử sĩ". Nhạc sĩ Lưu Hữu Phước cũng có chỉnh sửa một chút về ca từ cho phù hợp với mục đích tưởng nhớ, chiêu hồn các anh hùng liệt sĩ trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Về việc đổi tên, lúc sinh thời, nhạc sĩ Lê Hữu Phước từng chia sẻ như sau: "Tháng 5/1946, theo gợi ý của các anh lãnh đạo chính quyền: Trần Văn Giàu, Tô Ký, anh Hồng Lực và tôi bàn nhau sửa chữa và đổi tên bài hát "Hát Giang trường hận" thành "Chiêu hồn tử sĩ" để tưởng nhớ và chiêu hồn các anh hùng liệt sĩ trong kháng chiến chống Pháp. Khi đó, anh Trần Văn Giàu rất hoan nghênh và đề nghị đổi tên với 3 chữ "Hồn tử sĩ". Tôi thấy cũng hợp lý vì hồi ấy, anh Đỗ Nhuận cũng có ca khúc cùng tên (Chiêu hồn tử sĩ - sau này anh ấy đổi thành 'Mặc niệm đồng chí). Sang năm 1947, Chính phủ quyết định lấy ngày 27/7 làm ngày nhớ ơn các thương binh và nhạc sĩ. Từ đó 'Hồn tử sĩ' được hát lên bằng tốp ca hoặc đồng ca trong các buổi tang lễ đưa tiễn liệt sĩ về nơi an nghỉ cuối cùng".

Cũng theo nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, cuối năm đó, bản nhạc khèn được tấu lên thay cho lời bài hát như chúng ta đã từng nghe. Từ sau năm 1954, chính quyền và quân đội Sài Gòn cũng sử dụng bản nhạc này trong các lễ truy điệu. Một bài hát đặc biệt khi cả hai chế độ đối kháng nhau lại cùng sử dụng trong cùng giai đoạn. 

Sau khi được chỉnh sửa, ca khúc "Hồn tử sĩ"có nội dung như sau:

Đêm khuya âm u

Ai khóc than trong sương mù?

Gió rít qua lũy tre như nghiến răng vương mối thù

Hồn ai kia đau xót chơi vơi?

Hồn quân Nam căm uất chưa nguôi.

Uất khí ngất đất,

Bao lớp mây che kín trời

Sóng thét qua bãi lau như nhắc người xưa anh dũng

Đã hy sinh giữ gìn nước non

Lòng Bà Trưng vững bền sắt son

Làn gió đưa sóng trào, nước pha máu hồng rừng gươm đao

Cờ Bà Trưng lướt gió

Nước sông Hát cuốn mau.

Rền rĩ như có người, thoáng nghe gió gọi từ xa xôi

Có tiếng loa rộn rã núi đồi

Nào ai yêu nước nhà, yêu giống nòi thề một lòng

Vùng lên trong mưa gió trong gươm súng

Đoàn quân anh dũng tiến lên gìn giữ lấy non sông

Tường đồng là nhân dân

Là ngàn người chung sức như một đứng lên,

Ta cùng tiến!

Quyết giết hết quân thù,

Đón ánh sáng chiếu rạng nước nhà thắm tươi

Đến muôn đời

Nhân dân đau thương

Ghi nhớ ơn của bao người

Chiến đấu dâng tấm thân cho nước nhà, cho giống nòi

Nhìn gương xưa liệt sĩ nêu cao

Lòng sôi lên cương quyết noi theo

Nước mắt rớt xuống,

Bao xót thương bên nấm mồ

Khói bốc nghi ngút bay quyện lá cờ

Chưa khô máu những con yêu thác vì nước non

Ngàn muôn năm Tổ Quốc ghi ơn.

Điều ít biết về bản nhạc kèn của ca khúc "Hồn tử sĩ"

Về khúc thức giai điệu của "Hồn tử sĩ", ban đầu viết theo nhịp 4/4, nhưng sau chuyển sang nhịp 2/4 có pha một đoạn nhịp 3/4, một đoạn nhịp 6/8 và cuối bài trở về nhịp 2/4 cho chậm rãi, thể hiện sự nhớ thương, lòng tôn kính ngưỡng mộ những chiến tích mà các liệt sĩ đã lập nên. 

"Khi đổi tên thành 'Hồn tử sĩ', chúng tôi thống nhất chỉ lấy đoạn cuối của bài hát để hòa tấu bằng nhạc kèn. Đoạn này cũng đã có những gợi ý của anh Huỳnh Văn Tiểng và anh Mai Văn Bộ. Trước đó, các anh từng nhắc đến hai câu thơ trong 'Chinh phụ ngâm': 'Hồn tử sĩ gió ù ù/ Mặt chinh phu trăng rọi rọi soi'", nhạc sĩ Lưu Hữu Phước nói. 

Và "Hồn tử sĩ" dài 117 ô nhịp, được mở đầu bằng:

"Đêm khuya âm u ai khóc than trong sương mù?

Gió rít qua lũy tre  như nghiến răng vương mối thù

Hồn ai kia đau xót chơi vơi?

Hồn quân Nam căm uất chưa nguôi…”

Khi chuyển cho dàn nhạc kèn để hòa tấu, nhạc sĩ Lưu Hữu Phước và các cộng sự đã trích đoạn cuối của bài chỉ có 35 ô nhịp để sử dụng cho ngắn gọn, và có thể lặp đi lặp lại một cách dễ dàng. Đó là đoạn:

"Nhân dân đau thương ghi nhớ ơn của bao người

Chiến đấu dâng tấm thân cho nước nhà, cho giống nòi

Nhìn gương xưa liệt sĩ nêu cao

Lòng sôi lên cương quyết noi theo

Nước mắt rớt xuống bao xót thương bên nấm mồ

Khói bốc nghi ngút bay quyện lá cờ 

chưa khô máu những người con yêu quý thác vì nước non

Ngàn muôn năm Tổ Quốc ghi ơn”.

"Hồn tử sĩ" - Nhạc nghi thức Lễ Quốc tang

"Hồn tử sĩ" là ca khúc do nhạc sĩ Lưu Hữu Phước sáng tác và được sử dụng trong nghi thức lễ tang chính thức của nhà nước Việt Nam hiện nay. Trước năm 1975, ca khúc này được cả hai miền sử dụng. Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sử dụng trong lễ tang cấp nhà nước. Chính quyền Sài Gòn cũ sử dụng trong nghi thức lễ tang quân đội.

Theo Nghị định 105/2012/NĐ-CP về tổ chức lễ tang cán bộ, công, viên chức, ca khúc Hồn tử sĩ là nhạc nghi thức Lễ Quốc tang. Quy định cụ thể như sau:

- Trong quá trình viếng, Quân nhạc cử nhạc "Hồn tử sĩ".

- Khi mặc niệm, quân nhạc cử nhạc "Hồn tử sĩ".

- Sau khi lấp mộ xong, Ban Tổ chức Lễ tang dành một phút mặc niệm tiễn biệt người quá cố, lúc này, Quân nhạc cử nhạc "Hồn tử sĩ". 

Xem thêm: Lời bài hát “Hồn tử sĩ” của Lưu Hữu Phước