Nhạc sĩ Cung Tiến: Từ cậu bé "thần đồng âm nhạc" đến "cha đẻ" của những tình khúc bất hủ

• Tên thật: Cung Thúc Tiến
• Nghệ danh: Cung Tiến
• Ngày sinh – ngày mất: 27/11/1938 – 10/5/2022
• Quê quán: Hà Nội
• Gia đình: Vợ là bà Nguyễn Thụy Hữu và con trai là Cung Thúc Đăng Quang
• Nghề nghiệp: Nhạc sĩ, Dịch giả, Nhà báo
• Thể loại sáng tác: Nhạc tiền chiến, nhạc nghệ thuật
• Ca khúc nổi tiếng: Hoài cảm, Hương xưa, Thu Vàng, Chinh phụ ngâm, Lơ thơ tơ liễu buông mành, Hoàng hạc lâu, Ta về...
• Ca sĩ trình bày thành công nhất: Ca sĩ Thái Thanh (Hoài cảm), Thanh Lan (Thu vàng), Duy Tác (Hương xưa), Khánh LY (Nguyệt cầm),…
• Thời gian hoạt động: 1953 - 2022

Nhạc sĩ Cung Tiến là ai?

Nhạc sĩ Cung Tiến (27/11/1938) là một trong những người viết tình ca hay nhất của dòng nhạc miền Nam sau thập niên 1950. Ông sáng tác rất ít và các tác phẩm chủ yếu được viết sau năm 1953. Thế nhưng các sáng tác của ông được giới chuyên môn đánh giá cao và rất được công chúng yêu thích. Nhạc của ông được xếp vào dòng nhạc tiền chiến (nhạc trước năm 1945) bởi cùng phong cách trữ tình lãng mạn, bán cổ điển, vô cùng trang nhã và cầu kỳ.

Tên thật của nhạc sĩ Cung Tiến là Cung Thúc Tiến, sinh ra tại Hà Nội. Cha của ông vừa là nhà thơ, vừa là một nhà cách mạng của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Gia đình Cung Tiến không ai theo nghệ thuật. Năm 1952, Cung Tiến theo gia đình di cư vào Nam. Lúc còn ở Hà Nội ông tự học nhạc, sau đó theo học các lớp ký âm và xướng âm pháp tại trường Trung học Nguyễn Trãi. Sau này khi vào Sài Gòn, ngoài việc học tại trường Chu Văn An, ông còn theo học xướng âm và ký âm cùng với 2 nhạc sĩ nổi tiếng là Chung Quân và Thẩm Oánh.

Cung Tiến là một trong những nhạc sĩ thành danh với ca khúc đầu tay ngay từ thời niên thiếu. Cụ thể, năm 14 tuổi bài “Hoài cảm” do Cung Tiến sáng tác vô cùng phổ biến và được mọi người đón nhận nhiệt tình. Tự nhận mình là một người nghiệp dư trong âm nhạc, đối với Cung Tiến viết nhạc chỉ như một thú tiêu khiển nên ông không mấy chú trọng đến tác quyền và chuyện lăng xê tên tuổi của mình. Nhưng dù vậy, các nhạc phẩm “Hoài cảm”, “Hương xưa” của nhạc sĩ Cung Tiến luôn được xếp vào những ca khúc bất hủ của tân nhạc Việt Nam”.

Sau này, từ năm 1957 – 1963, Cung Tiến du học Úc ngành kinh tế, tại đây ông cũng theo học các khóa học ngắn về dương cầm, hòa âm, đối điểm và phối cụ ở Nhạc viện Sydney.

Sau khoảng thời gian này, những nhạc phẩm của nhạc sĩ Cung Tiến bắt đầu có sự đổi khác. Thay vì “popular song” ông chuyển sang “art song”, Cung Tiến không sáng tác nhạc phổ thông nữa mà chuyển hẳn sang theo đuổi dòng nhạc nghệ thuật, kén khán giả hơn.

Từ năm 1970-1973, Cung Tiến nhận được học bổng của Hội đồng Anh (British Council) để nghiên cứu về ngành kinh tế tại trường đại học Cambridge. Trong khoảng thời gian này, Cung Tiến trau dồi tư duy âm nhạc của mình bằng cách tham dự các lớp học về nhạc học, lịch sử âm nhạc, nhạc lý hiện đại,…

Năm 1987, nhạc sĩ Cung Tiến viết nhạc tấu khúc Chinh phụ ngâm, soạn cho 21 nhạc khí. Nhạc phẩm này của ông được trình diễn lần đầu vào 27/3/1988 tại San Jose, California bởi dàn nhạc thính phòng San Jose. Nhờ đó, Cung Tiến được giải thưởng Văn Học nghệ thuật quốc khánh 1988.

Năm 1993, Cung Tiến đã soạn Tổ khúc Bắc Ninh cho dàn nhạc giao hưởng với tài trợ của The Saint Paul Companies. Nhạc khúc này viết ra nhằm mục đích nghiên cứu nhạc quan họ Bắc Ninh và các thể loại dân ca Việt Nam khác.

Đến năm 2003, nhạc sĩ Cung Tiến lại cho trình làng một sáng tác đương đại mới với tên gọi “Lơ thơ tơ liễu buông mành" dựa trên một điệu dân ca quan họ. Cung Tiến cũng là hội viên nằm trong hội nhạc sĩ sáng tác ở Minneapolis, Minnesota, Hoa Kỳ.

Bên cạnh lĩnh vực âm nhạc, Cung Tiến cũng đóng góp nhiều cho lĩnh vực văn học. Với bút danh Thạch Chương, ông từng cộng tác để viết bài cho các tạp chí Sáng tạo, Quan điểm và Văn. Tác phẩm “Hồi Ký Viết Dưới Hầm” của Dostoevsky và cuốn “Một Ngày Trong Ðời Ivan Denisovich” của Solzhenitsyn  là 2 trong số những bản dịch thơ văn của Cung Tiến được nhiều người biết đến thời trước năm 1975 ở Sài Gòn.

Đời tư nhạc sĩ Cung Tiến

Trong khoảng thời gian du học tại Úc, Cung Tiến gặp một người con gái Việt tên Nguyễn Thụy Hữu, xuất thân từ trường nữ Marie Curie ở Sài Gòn. Sau thời gian tìm hiểu, quen biết, hai người trở về nước kết hôn vào năm 1965.

Vợ chồng nhạc sĩ Cung Tiến có một người con trai duy nhất tên là Cung Thúc Đăng Quang

Nhạc sĩ Cung tiến và cơ duyên đến với âm nhạc

Nhạc sĩ cung tiến: Dòng nhạc tiền chiến

Năm 1953, nhạc sĩ Cung Tiến sáng tác ca khúc đầu tay đặt tên “Thu vàng”. Bài hát mô tả vẻ đẹp của mùa thu Hà Nội, nơi ông sinh sống suốt thời ấu thơ. Cũng trong năm đó, nhạc phẩm “Hoài cảm” cũng ra đời dựa trên sự tưởng tượng của ông về nỗi nhớ nhung một người, với lời ca được Cung Tiến lấy cảm hứng từ những áng thơ bất hủ thời tiền chiến. Dù cả 2 bài hát được viết lúc ông 14-15 tuổi, nhưng thể hiện rõ sự chín chắn, trưởng thành, không giống suy tư của một cậu thiếu niên tuổi mới lớn.

Sau này khi được hỏi về “Hoài cảm”, nhạc sĩ Cung Tiến cho biết, ở lứa tuổi đó không không nghĩ sẽ viết một ca khúc mang tính chất quan trọng hay tâm huyết gì cao siêu cả. Đơn thuần đó chỉ là bài hát mà ông tưởng tượng về một người nào đó ông yêu mến mà thôi. “Thời đó, như bao thanh niên khác, tôi chịu ảnh hưởng bởi dòng thơ lãng mạn Việt Nam như Xuân Diệu, Huy Cận, Hàn Mặc Tử,…nên lời ca trong những bài nhạc của tôi mang ý tưởng lãng mạn trong thi văn. Không có cái gì sâu xa gọi là kinh nghiệm từng trải của một người cả. Hoàn toàn chỉ là trí tưởng tượng”.

Xa mảnh đất gắn với tuổi thơ, nên bao nỗi niềm nhớ thương Hà Nội đều được Cung Tiến đưa vào nhạc qua “Thu vàng”, “Hương xưa”. Ông chia sẻ: “Tôi từ Hà Nội vào Sài Gòn cùng gia đình từ sớm. Khi đi, tôi đem tất cả những gì có ở Hà Nội ghi vào ký ức của mình, rồi lấy ký ức ấy viết thành nhạc phẩm”.

“Hương xưa” được xem là một trong những ca khúc để đời của nhạc sĩ Cung Tiến, một ca khúc mang tính chất lãng mạn của thơ ca tiền chiến được ông viết năm 19 tuổi đề tặng cho người bạn thân của ông là Khuất Duy Trác ( tức danh ca Duy Trác) – người trình bày thành công nhất ca khúc này.

Ôi, những đêm dài hồn vẫn mơ hoài một kiếp xa xôi

Buồn sớm đưa chân cuộc đời

Lời Đường Thi nghe vẫn rền trong sương mưa

Dù có bao giờ lắng men đợi chờ…

(Trích đoạn trong bài “Hương xưa”)

Bài hát là sự kết hợp đầy thú vị giữ nét nhạc phương Tây và lời nhạc Á Đông. Đặc biệt, trong bài hát này Cung Tiến lồng ghép vào những điển tích Điền thi mà không phải ai cũng có thể cảm thụ được một cách thấu đáo.

Khi được hỏi về hoàn cảnh sáng tác Hương xưa, nhạc sĩ Cung Tiến chia sẻ: “Hồi đó tôi mê nhạc cổ điển phương Tây lắm. Sau lần đầu tiên được nghe dàn nhạc giao hưởng đầu tiên của Việt Nam trình diễn trực tiếp trong dịp kỷ niệm 200 năm sinh của nhạc sĩ Mozart, tôi đã có cảm hứng viết lên giai điệu của bài “Hương xưa”. Rồi tôi nhớ lại thời Việt Nam còn hòa bình, nhớ đến khung cảnh bình yên, rồi tôi lại so với cảnh chiến tranh lúc đó khoảng năm 1957-1958, cứ thế tôi viết ra lời ca của bản Hương xưa”.

Thời ấy, những ca khúc do nhạc sĩ Cung Tiến sáng tác như Thu vàng, Hoài cảm, Hương xưa hay sau đó là Nguyệt cầm, Lệ đá xanh, Mắt biếc đều tương đối kén người nghe. Không phải ai nghe một lần cũng yêu thích. Để cảm được nhạc của Cung Tiến, người nghe phải say sưa, phải tập trung. Đến khi đã thưởng thức được thì lại rất khó để dứt ra.

Dù Cung Tiến chỉ nhận mình chỉ “dạo chơi trong âm nhạc”, nhưng sự tài hoa và chuyên nghiệp của ông là điều không thể phủ nhận. Những ca khúc do ông sáng tác đều mang tính nhạc thuật cao với ca từ được trau chuốt tỉ mỉ, đẹp như thơ. Cũng chính vì sự trang nhã, cầu kỳ với phong cách trữ tình lãng mạn đậm nét ấy mà hầu hết nhạc phẩm của ông đều được xếp vào dòng nhạc tiền chiến (nhạc trước năm 1945).

Nhạc sĩ Cung Tiến: Dòng nhạc “art song” – Nhạc nghệ thuật

Trong khoản thời gian du học Úc (1957-1963) Cung Tiến được tiếp xúc với các kiến thức âm nhạc mới, từ đó những sáng tác của ông bắt đầu có sự đổi khác. Ông chuyển từ những ca khúc phổ thông sang những ca khúc nghệ thuật, kén khán giả hơn.

Nói về sự thay đổi này, Cung Tiến chia sẻ: “Lúc học trung học tôi chỉ biết âm nhạc tôi viết là kiểu “poplar song”, tức là những ca khúc phổ thông, phổ biến, dành cho tất cả mọi người. Hồi ở Việt Nam tôi không biết âm nhạc cũng có nhiều khía cạnh, nhiều trật tự mà mình phải theo như hòa âm, tổ khúc, phối âm, đối điểm,… Nên khi ấy tôi chỉ viết một giai điệu có lời, không có hòa âm nên người trình diễn đệm đàn theo lối nào cũng được.

Đến khi sang Úc du học, tôi dành thời gian đến Nhạc viện Sydney học thêm về âm nhạc thì mới khám phá ra những khía cạnh mới lạ của âm nhạc. Âm nhạc được tạo thành bởi rất nhiều yếu tố chứ không chỉ một melody hay một làn điệu.

Thế là từ đó tôi ý thức việc phổ thơ, phổ nhạc vào thơ. Mặc dù thơ đứng một mình cũng được, nhưng nếu ta có thể kèm nhạc vào, kèm thêm phụ họa thì nó sẽ có một chiều kích (dimension) khác, một kích thước khác mà mọi người gọi là ca khúc nghệ thuật hay là “art song”. Diễn giải dễ hiểu hơn, tức là ta lấy một văn bản có giá trị như thơ viết thành nhạc và phải có phần hòa âm để làm bối cảnh cho ca khúc ấy. Ca khúc cũng như một bức tranh vậy, đằng trước là hình ảnh, tiền cảnh, còn phía sau chính là bối cảnh. Và cái bối cảnh ấy chính là hòa âm phối khí trong âm nhạc”.

Đầu thập niên 80, nhạc sĩ Cung Tiến phổ nhạc “Vang vang trời vào xuân” từ thơ viết trong tù của nhà thơ Thanh Tâm Tuyền. Nhắc đến thơ của Thanh Tâm Tuyền, ông chia sẻ: “Lúc sang Úc, trong hành trang văn hóa tôi mang đi có tập thơ của Thanh Tâm Tuyền với tựa “Tôi không còn cô độc” và mấy tập truyện ngắn của Mai Thảo. Khi ấy Thanh Tâm Tuyền mang lại cho tôi một hơi thở hoàn toàn khác so với trước đây, đó là hơi thở hiện đại”.

Những năm sau này, nhạc sĩ Cung Tiến dường như tập trung nhiều hơn vào việc viết nhạc cho những bài thơ ông thích thay vì tự sáng tác lời như trước. Một số bài thơ phổ nhạc nổi tiếng có thể kể đến là: Lệ đá xanh, Vang vang trời vào xuân,… Trong đó, tác phẩm mang tính “hàn lâm” nhất về nhạc thuật của nhạc sĩ Cung Tiến chính là tấu khúc “Chinh phụ ngâm”. Bài này được ông lấy cảm hứng từ kiệt tác của Đặng Trần Côn qua bản dịch của Đoàn Thị Điểm. Trong tấu khúc này ông sử dụng âm giai ngũ cung của Á Đông. Cung Tiến soạn tác phẩm này cho 21 nhạc khí và được trình diễn lần đầu tại San Jose, California vào năm 1988.

Đôi nét về sự nghiệp sáng tác của nhạc sĩ Cung Tiến

Dù là một người nhạc sĩ nổi tiếng, có những ca khúc bất hủ, gây tiếng vang lớn, sau đó lại theo đuổi khuynh hướng nhạc nghệ thuật dành cho những đối tượng thưởng thức có trình độ cao, nhưng nhạc sĩ Cung Tiến lại chỉ nhận ông là “người sáng tác kiểu tài tử”, chứ không phải là dân chuyên nghiệp.

Nhạc sĩ Cung Tiến nói: “Theo tôi hiểu, nhạc sĩ chuyên nghiệp chính là người sống bằng nghề nhạc như ông Phạm Duy chẳng hạn. Còn tôi chỉ là một người tài tử, một người yêu nhạc, một người yêu nghệ thuật. Tôi không phải sống bằng nghề âm nhạc. Trong đời tôi có rất nhiều sở thích, trong đó âm nhạc là sở thích lớn nhất và theo chân, bầu bạn với tôi suốt nhiều năm nay. Suốt đời tôi”.

Đó chỉ là phần mà nhạc sĩ Cung Tiến tự nhận xét về mình. Còn với góc nhìn của công chúng, của đồng nghiệp thì ông được gắn với cái danh “thần đồng âm nhạc”, khi chỉ mới 14-15 tuổi đã cho ra đời những bản nhạc bất ngủ như “Hoài cảm”, “Thu vàng”. 

Nhà thơ Du Tử Lê từng nhận xét về nhạc sĩ Cung Tiến như sau: “Nhiều người cùng giới với Cung Tiến cho rằng, đa số những ca khúc ông viết đều dựa trên căn bản bán cổ điển phương Tây, nên khi nghe ta cảm nhận thấy giai điệu rất sang trọng. Theo tôi, nhạc sĩ xây dựng bài hát trên khung Tây phương không hiếm, thế nhưng rất ít ai diễn tả được cái hồn tính Đông phương qua phần ca từ như Cung Tiến”.

Dù có thời gian dài sống ở nước Mỹ, thế nhưng tâm hồn Việt và chất liệu âm nhạc dân gian đặc trưng vùng Bắc bộ vẫn thấm đẫm trong tâm hồn nhạc sĩ Cung Tiến. Điều này được thể hiện rõ qua tấu khúc Chinh phụ ngâm do ông sáng tác.

Nói về tầm vóc âm nhạc của Cung Tiến thì không ai không biết đến. Thế nhưng, thật thiếu sót nếu ta quên nói đến Cung Tiến với vai trò nhà văn và dịch giả. Trong những năm thập niên 1950 và 1960, với bút hiệu Thạch Chương, ông đã đóng góp những sáng tác, nhận định, phê bình văn học và dịch thuật cho các tạp chí thời đó gồm Sáng tạo, Quan điểm và Văn. Sau này, khi định cư tại Mỹ, Cung Tiến cũng có viết cho một số báo với bút danh Đăng Hoàng.

Kho tàng âm nhạc và những nhạc phẩm đặc sắc nhất của nhạc sĩ Cung Tiến

Kho tàng âm nhạc mà nhạc sĩ Cung Tiến để lại không đồ sộ như những nhạc sĩ khác chỉ với khoảng 20 bài gồm: Hoài cảm, Hương xuân, Mắt biếc, Nguyệt cầm, Thu vàng, Đêm, Đêm hoa đăng, Đẹp xưa, Đôi bờ, Hoàng hạc lâu, Hương xưa, Kẻ ở, Khói hồ bay, Lệ đá xanh,… Ngoài ra, còn có một số tác phẩm như: Tổ khúc Bắc Ninh, Nhạc tấu khúc Chinh phụ ngâm, Ta về, Lơ thơ tơ liễu buông mành.

Trong 2 nhạc phẩm đầu tay được chắp bút bởi nhạc sĩ Cung Tiến vào năm 1953 thì ca khúc “Hoài cảm” đã tạo tiếng vang lớn, mang lại sự sửng sốt cho giới mộ điệu. Bởi một ca khúc được viết bởi cậu học trò chưa thành niên lại chứa đầy những tâm sự đầy chín chắn.

Nhưng đối với Cung Tiến, hai tác phẩm ấy chỉ là “bài tập sáng tác nhạc”, còn ca khúc đầu tiên mà ông cảm thấy hài lòng và ưng nhất chính là bài “Hương xưa” được sáng tác năm 1957. Bài hát được ông viết tặng cho danh ca Duy Tác – người bạn thân của ông. Duy Tác cũng là người đầu tiên thể hiện thành công ca khúc này, đưa “Hương xưa” trở thành bất tử và là tuyệt tác lấp lánh nhất của dòng tân nhạc Việt Nam.

Sau này, khi nhạc sĩ Cung Tiến tập trung lấy ý thơ làm nhạc cũng đã cho ra đời rất nhiều tác phẩm xuất sắc như: Nguyệt cầm (ý thơ của Xuân Diệu), Lệ đá xanh (ý thơ của Thanh Tâm Tuyền), Vết chim bay (phổ thơ của Phạm Thiên Thư)...

Sức ảnh hưởng của nhạc sĩ Cung Tiến

Ở Việt Nam, có rất ít nhạc sĩ nào viết nhạc ở độ tuổi thiếu niên 15-16 tuổi lại có những tác phẩm khắc sâu vào lòng công chúng như Cung Tiến. Cũng chẳng có một nhạc sĩ nào chỉ với một số nhạc phẩm ít ỏi mà danh tiếng lại vút cao và lan rộng như ông. Dù bao năm tháng đã trôi qua, những tác phẩm của ông vẫn làm cho những tâm hồn yêu nghệ thuật ngất ngây, say sưa với những giai điệu nhẹ nhàng và sâu lắng.

Thế nhưng, nhắc đến sức ảnh hưởng của nhạc sĩ Cung Tiến không thể không nhắc đến sự điêu luyện, hàn lâm và mới lạ của ông  với những ca khúc nghệ thuật phổ thơ, những tổ khúc được viết từ chất liệu âm nhạc dân tộc với âm giai ngũ cung đậm nét cổ xưa của người việt.

Trong đó, tiêu biểu nhất chính là  tổ khúc “Chinh phụ ngâm”. Đây là một tác phẩm dài hơi, đồ sộ được Cung Tiến dựa vào tình tiết, cảnh tượng trong Chinh phụ ngâm mà viết thành một tổ khúc gồm 3 phần cho dàn nhạc đại hòa tấu. Tác phẩm này đã định hình cho đỉnh cao nghệ thuật trong sự nghiệp âm nhạc của Cung Tiến. “Chinh phụ ngâm” được đánh giá là một phối hợp diệu kỳ giữa ngũ âm Á Đông (trong đó có Việt Nam) và thanh âm, nhạc cụ của Tây phương. Đến nay, tác phẩm này vẫn được xem là một viên ngọc quý trong kho tàng âm nhạc Việt Nam.

Phê bình âm nhạc và giải thưởng âm nhạc của nhạc sĩ Cung Tiến

Tấu khúc Chinh phụ ngâm - Giải thưởng Văn Học nghệ thuật quốc khánh 1988.

Tuyển tập ca khúc 1: “Hoàng hạc lâu”

Tuyển tập ca khúc 2: “Vang vang trời vào xuân”.

Đánh giá về âm nhạc của nhạc sĩ Cung Tiến

Ai mê nhạc Cung Tiến đều biết rằng nhạc của ông ở “tần số lạ” dành riêng cho những tâm hồn hoài cổ. Những giai điệu và ca từ trong bài hát của ông ở cung bậc sang quý, chỉ dành riêng cho một vài thế hệ “hồn muôn năm cũ”.

Ca từ trong một số bản nhạc do nhạc sĩ Cung Tiến chắp bút như “Hương xưa”, “Hoài cảm”, “Thu vàng” được ví von như một bức tranh phong cảnh lãng mạn, tái hiện lại quê nhà buồn man mác với những ngôn từ rất mới, rất sang kết hợp chặt chẽ với giai điệu như chắp cánh, nâng tâm hồn của người nghe vào cảnh giới thinh văn của người nhạc sĩ.

Và có một điều đặc biệt khi người ta đánh giá về âm nhạc của Cung Tiến đó là dù các bài hát phần lớn đều mang âm hưởng cổ điển phương Tây nhưng ca từ trong đó lại đậm nét phương Đông, là những tự tình dân tộc.

Đó là khi nói về âm nhạc của ông, còn nhắc đến con người thật của ông, Tiến sĩ Trần Huy Bích không khỏi thốt lên “Cung Tiến là một nhân tài của Việt Nam”. Ở Cung Tiến chúng ta thấy hiện lên một mẫu mực nghệ thuật toàn bích, một con người với tâm hướng miệt mài khai phá “cái đẹp – cái mới – cái khác”. 

Nhà thơ Trịnh Y Thư nói về Cung Tiến đã đưa ra lời nhận xét: “Đối với tôi, Nhạc sĩ Cung Tiến luôn là một hình tượng mẫu mực nghệ thuật cho tôi noi gương theo: Nghệ thuật là con đường xuyên vũ trụ, nó không bao giờ có đích đến và cũng không có thành công hay thất bại”.

Những câu nói hay của nhạc sĩ Cung Tiến

“Âm nhạc hay bất cứ sáng tác nghệ thuật nào, cũng là sự tưởng tượng cả” – Cung Tiến

“Tôi có rất nhiều sở thích nhưng âm nhạc vẫn là sở thích đầu tiên và cuối cùng trong đời của tôi” – Cung Tiến

Tổng hợp

Xem thêm: Hoàn cảnh ra đời ca khúc "Hương xưa" của Cung Tiến: Từ bài hát tặng bạn đến bản tình ca bất hủ

Xem thêm: Top 5 ca khúc hay nhất của nhạc sĩ Cung Tiến